168. Хиёнат

Москвадаги “Бадиий адабиёт” (Максим Горький асос солган) нашриётининг ижрочи директори Георгий Пряхин Тошкентга келиб, қабул қилишимни кутиб Дўрмон Ижод боғида бир ҳафта ётди. Пароканд орқали қайта-қайта илтимос қилавергач, бир оқшом Қароргоҳга олдирдим. Салом-аликдан сўнг:

– “Жаҳон адабиёти” журналида “Тушларимга кирар Ҳазора” романингиздан парча ўқидим, – дедим. – Гап йўқ, худди ўзбекча ёзилганга ўхшайди.

– Ўзим ўзбекман-ку, дода! – деди Г. Пряхин. – Фақат ўзбек тилини билмайман, ўрислар ичида яшайвериб насроний бўп кетганман.

– Ие, ҳали шунақами?

– Шунақа.

– Қандай қилиб ўзбек боласи насроний бўп қолган?

– Ман ўтган асрнинг ўттизинчи йилларида Юртменистондан Шимолий Кавказга сургун қилинган “кулак-муштумзўр” ўзбек йигит билан битта маҳаллий рус қизининг оиласида дунёга келганман. Отам ўзбек, онам ўрис бўлган.

– Ҳа-а, гап буёқда денг! Мани эски хотиним ҳам ўрислашган яҳудий бўлган.

– Йўқ, манинг онам ғирт ўрис эди, яҳудийларга чатишган жойимиз йўқ.

– Ман шунчаки омади гапни айтдим-да, ошно! Хўш, хизмат, Пароканднинг офтобда қатиқ ялашган жўраси китобингизни нашр этмоқчи эканми? Кўзи тўймас таржимонингиз гонорар камлигидан норози бўлиб жанжал қиптими-ей! Ишқилиб, ҳаммаси бости-бости бўлдимикан? Бости-бости қилиш керак; ман буёқда адабиётга алоҳида эътибор бериб ғамхўрлик қилаётган бир пайтда гонорар масаласи Би-Би-Си-Ми-Би-Сига чиқиб кетса, хунук бўлади.

–                         Ман ички ишларингизга аралаша олмайман, узр, – деди Пряхин иягини силаб. – Адабиёт сиёсати нозик масала, буни ўзларинг ҳамжиҳат бўлиб ҳал қилаверинглар.

– Тўғри, бу масалани ҳамжиҳат бўлиб ҳал этиш керак. Мумтоз муаллим, Жонсарак Мирзо каби айрим тажрибали қалам соҳиблари ўзларини четга тортиб чакки қиляпти. Нафақага чиқиб олдик, энди биров бизнинг мушугимизни “пишт!” деб кўрсин-чи, дея ўзларича чучварани хом санашяпти, чоғи. Керак бўлса, қайсар нафақахўрлар ўлса, жаноза ўқилмасин деган фатво чиқариб, халқаро “Робитайи ислом” ташкилоти томонидан тасдиқлатиб қўйишим мумкин. Аммо... Майли, гапни чувалаштирмайлик, қўйинг ўшаларни! Хўш, хизмат?

– Ман ҳузурингизга Темур Пўлатов деган ёзувчингизнинг гуноҳини сўраб келдим, – деди Пряхин дангал.

– Темур Пўлатов қанақа гуноҳ қилган экан? – дедим ўзимни гўлликка солиб.

– Юртменистон халқ ёзувчиси деган унвоним бўлатуриб, гарчанд чорак асрдан буён Москвада муқим истиқомат қилаётган бўлсам-да, бироқ Юртменбошининг оқилона ички ва ташқи сиёсатини қўллаб-қувватлаб бирорта китоб ёзмадим; шундан хижолатдаман, деяпти. Агар ижозат бўлса, Юртменистонга келиб “XX аср доҳийлари” туркумидан бизнинг нашриётимиз чоп этишни режалаштириб қўйган салмоқли китобни Темур Пўлатов ёзиб берса, қандоқ бўлар экан?

-Ҳм-м, – дедим чаккамни қашлаб. – Шунақами? Ман ҳақимда ёзиладиган китоб нашриёт режасига киритилганми?

– Ҳа, киритилган.

– Ўша китобни Темур Пўлатов ёзмоқчими?

–                         Ҳа, Темур Пўлатов ёзмоқчи.

– Ахир, биз бир-биримизни яхши билмаймиз-ку! Ҳатто бирор марта учрашмаганмиз, – деб кулдим. – У кишининг китоблари биздан кўра Европада машҳур деб эшитаман. Очиғини айтсам, тошбақа тўғрисидаги битта китобини беш-олти марта ўқишга астойдил чоғландим-у, лекин барибир охирига етказа олмадим. Қандай қилиб шунақа зерикарли китоб ёзиш мумкин-а?! Одамнинг юрагини торс ёриб юборадиган ўша китобни туппа-тузук битта диёнатли, диндор йигит ўзбек тилига эринмасдан сўзма-сўз таржима қип чиқибди-я, офарин! Рисоладаги одам ундай китобни охиригача ўқиб ҳеч нарса тушинмайди. Манимча, ўн марта ўқиган бўлса-да, таржимон ҳам тушинмаган... Тавба кардам! – деб ёқамни ушладим. – Шу киши ман ҳақимда китоб ёзса, уни биров ўқирмикан?

Пряхин бошини чайқаб кулиб юборди.

– Ўзбеклар ўқимаса, европаликлар ўқийди, ўрислар ўқийди! – деди ишонч билан. – Темур Пўлатов европалик китобхонларни қандай ўтлатишни жуда яхши билади. Россияда ҳам ёзувчининг мухлислари кўп.

– Лойиҳани ким молиялаштиряпти? – деб сўрадим талмовсираб.

– Қанақа лойиҳани? – деди Пряхин ажабланиб.

– “XX аср доҳийлари” лойиҳасини-да, дўст! Нега ажабланяпсиз? Ҳозирги замонда мушук бекорга офтобга чиқмайди-ку!

– Кечирасиз, “XX аср доҳийлари” туркумида чоп этиладиган китобларни муайян контингентни ҳисобга олиб таваккалига нашр этамиз. Тўғри, ундай китоблар дарҳол сотилиб кетмайди, пештахтада йиллаб туриб қолиши мумкин.

– Темур Пўлатов қанча гонорар сўраяпти?

– Узр, гонорар масаласи нашриётнинг тижорат сири ҳисобланади.

– Бўлмасам, мандан нима хизмат? – деб юбордим ўшқириб.

– Темур Пўлатов хоҳлаган пайтида Юртменистонга келиб-кетишига монелик қилинмаса бас, хизмат шу бўлади.

– Бу масалани Ташқи ишлар вазирлиги ҳал қилади. Бўпти, Комилга айтиб қўяман.

– Раҳмат, – деб ўрнидан турди Пряхин.

– Шошманг! – деб ман ҳам беихтиёр ўрнимдан турдим. – Мани Якубов деган танишим бор, яхши ёзувчи. Биз бир-биримизни яхши таниймиз.

– Олқиндини айтяпсизми? – деди Пряхин ижирғаниб. – Ундай ювиндихўрларни биз нашриёт остонасига яқинлаштирмаймиз, Якубовга ўхшаган муртадлар борган жойини ҳаром қилади. Узр, бир нарса демоқчи бўлдингиз, шекилли.

– Йўқ, фикримиз бир жойдан чиқди, ман ҳам шундай демоқчи эдим. Бўпти, ҳамшаҳар, ишларингиз бароридан келсин! – деб Пряхиннинг қўлини маҳкам сиқиб хайрлашдим. – Худо ҳофез!

– Худо ҳофез.

Даҳлизга чиқиб изимга қайтдим.

Пряхиннинг муддаоси не эди? Поёнига етмадим.

Дилим хуфтон бўлди. Кўнглим чироқ ёқса ёришмайди. Осмон узилиб ерга тушганга ўхшайди. Шу Пряхин-миряхиннинг манга нима кераги бор эди?!

“Машъал” радиоси бир ҳафтадан буён фақат мумтоз куй-қўшиқларни эфирга узатяпти. Хаста дилга мумтоз қўшиқлар малҳам бўлар экан.

Фиғонким, гардиши даврон аюрди шаҳсуворимдин,

Ғамим кўп, эй кўнгул, сен бехабарсан ҳоли зоримдин...

Адютантим радиочасини мандан қайтариб олмади. Тун-оқшом мана шу радиоча манга таскин беради, узун тунлар рафиқим ҳам, рақибим ҳам мана шу қутича.

Якшанба куни чошгоҳ чоғи Рафиқа хобхонага гезариб-бўзариб кириб келди. Ҳолсизланиб ҳарир парда тортилган ётоқ-ўрин четига ўтирди. Муштумини тишлаб унсиз йиғлай бошлади. Тирсагимга таяниб ўмганимни кўтардим-да, ўтган ўн кун ичида елкалари хийла чўкиб қолган азизамнинг бошини силадим.

– Қўй, йиғлама, – дедим. – Начора, бошимизда бундай синов ҳам бор экан-да.

– Нега бир оғиз айтмадингиз? Кеча кечаси ноанъанавий усулларни ўргандим, энди бахтли бўламиз, деб ҳоли-жонимга қўймадингиз... Майли, қизғин ҳолатингизни тушунаман. Аммо...

Миямга яшин ургандай бўлди. Кеча кечаси тунни ёлғиз ўтказган эдим. Демак, лаънати қиёфадошим яна Рафиқанинг бошини қотирган кўринади. Фақат бошини қотирган бўлса гўргайди!

Рафиқани нари итариб, ўзимни ёстиққа ташладим.

– Ўз ҳолимга қўй мани, хотин. Бирпас мизғиб олмоқчиман.

– Қандай қилиб мизғийсиз? Янги командант, қоровулхонага кўчинглар, деяпти-ку!

– Нима-нима? – деб ўрнимдан туриб кетдим.

– Кўчинглар деяпти.

– Қаёққа? – деб апил-тапил кийиндим. – Қаёққа кўчар эканмиз?

Ҳаллослаб даҳлизга чиқсам бегона полковник телевизор томоша қилиб, диванда алчайиб ётган эди. Мани кўриб ётган жойида телевизор дастурини алмаштирди; пультни столга ташлади.

– Встать! – деб бақирдим ғазабим қўзиб. – Вон отсюда! – деб эшикни кўрсатдим.

– Сам ты вон!..

– Нима-нима?

–  Сам ты вон!.. – деб такрорлади полковник.

Ман муштумимни дўлайтириб устига бостириб борган пайтимда телеэкранда ўзим пайдо бўлдим ва қўлларим титраб бир вараққа ёзилган матнни тутилиб-тутилиб ўқий бошладим:

–                         Авваламбор, ман барча ватандошларимдан кечирим сўрайман. Аслида, олдинроқ орқа-олдимни йиғиштириб олишим лозим эди. Лекин чорак аср мобайнида йўл қўйган хатоларимни тан олишга ғурурим изн бермади. Мамлакатни жар ёқасига келтириб қўйганимни билганимдан сўнг ҳар хил баҳоналарни рўкач қилиб бегуноҳ одамларга қарши репрессияни янада авж олдирдим. Давлат органлари томонидан мисли кўрилмаган жиноятлар содир этилди. Айрим ҳолларда ман оғзаки ёки ёзма буйруқ берган бўлсам, айрим пайтларда ўзбошимчалик билан жиноят содир этилган. Ҳар бир ҳолат бўйича алоҳида текширув ўтказилишини Фавқулодда Ҳолат Давлат Қўмитасидан (ГКЧП) илтимос қиламан. Ман қилмишимга яраша жазо олишга тайёрман. Шу бугун соат кундузги ўндан эътиборан ман барча ваколатларимни Фавқулодда Ҳолат Давлат Қўмитасига топшираман. Ўзим эгаллаб турган барча лавозимларимдан истеъфо бераман. Ватандошларимдан яна бир бора кечирим сўрайман...

Костюм чўнтагидан рўмолча чиқариб кўзёшларимни артиб олдим.

Бақрайиб қолдим.

Экранда ёнма-ён ўтирган тўрт киши пайдо бўлди. Экран остида йирик ҳарфларда “ФАВҚУЛОДДА ҲОЛАТ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ” деган ёзув зув-зув ўта бошлади. “ГКЧП” аъзолари (чапдан ўнгга) Пароканд Мирзо, Қўшбеги, Иноят Махсум, Адютант эди. Афтидан, Қўшбеги қўмита раиси этиб тайинланган кўринади. У қўл остидаги қоғозга қараб, ён-верига назар солиб паст товушда гапиради:

– Биз шу бугун соат ўндан бошлаб бошқарувнинг барча ваколатини ўз зиммамизга оламиз. Парламантнинг икки палатаси ҳам, Вазирлар Маҳкамаси ҳам вақтинча ўз фаолиятини тўхтатади. Тўқсон кун давомида мамлакатимизда фавқулодда ҳолат эълон қилинади. Кирқ беш кундан кейин умумхалқ референдуми ўтказилади. Унда умумхалқ муҳокамасига “Сиз буюк ва муқаддас Юртменистонимизни жонажон Россия Федерацияси таркибига тенг ҳуқуқли субъект бўлиб кўшилишини истайсизми?” деган ягона савол кўндаланг этиб қўйилади. Азиз ҳамватанлар, ҳаммамиз яхши биламизки, ҳозир Россияда ўн миллиондан ортиқ ўзбеклар ишлаб юрибди. Агар биз Россия таркибига тенг ҳуқуқли субъект бўлиб қўшилсак, ўша ўн миллион мардикор-гастарбайтер қонун билан ҳимоя қилинади, тақирбошлар томонидан таҳқирланмайди. Ишончимиз комилки, референдумни уюшқоқлик билан ўтказиб, тўқсон кундан сўнг фаровон ҳаёт кечира бошлаймиз.

Сўнг Иноят Махсум сўз олди:

– Биз чорак аср мобайнида Юртменбоши ва унинг тарафдорлари томонидан амалга оширилган жиноятларни синчиклаб текшириб кўрамиз...

Даҳлиздан хобхонамга қайтдим. Рафиқа ҳамон ётоқ-ўриннинг бир четида омонат ўтириб муштумини тишлаганча унини чиқармасдан йиғлар эди. Ёстиқ остида турган радиочанинг мурватини бурадим. “Маяк” тўлқинини излаб топдим.

“Маяк” ҳам Юртменбоши истеъфо берганини тасдиқлади.

–                         Юртменбошининг кейинги тақдири ҳозирча ноаниқ. У бирорта давлатдан сиёсий бошпана сўрагани йўқ. АҚШ давлат департаманти Юртменбошининг АҚШдан бошпана сўрагани тўғрисида вақтли матбуотда тарқатилган хабарни рад этди.

Радиочани ўчириб, хобхонада уёқдан-буёққа юра бошладим.

– Ҳаммаси ёлғон! – деб пишқирдим. – Жуда усталик билан 1991 йилнинг 19 август кунги сценарий такрорланяпти. Бу гал мамлакат раҳбари Форос ярим оролига эмас, ўз Қароргоҳига қамаб қўйилган, унинг номидан Қиёфадоши истеъфо берди. Лекин товушимни ҳам ўхшатибди, сволоч!

– Ўзингизни босинг, хўжайин. Бир ҳисобда яхши қипсиз истеъфо бериб. Эмасам, неварамни ўрнимга қўйиб кетаман деб яна чорак аср азоб тортардингиз. Шунча азоб-уқубат камлик қилдими, хўжайин?

Рафиқа эскитдан товуқмия эди. Ҳозир унга ҳеч нарсани тушунтириб бўлмасди. Ҳатто уч ойдан буён уни ман эмас, Қиёфадошим ноанъанавий усулда кўнглини шод этиб юрганини ҳам билмасди. Одам ҳам шунчалик овсар бўладими, тавба!

– Бўпти, энди фойдаси йўқ, тезроқ қоравулхонага кўчиб ўтайлик, – деб жавондан кийим-бошларимни олиб жомадонга жойлаштирдим.

Чол-кампир қоровулхонага кўчиб ўтдик. Невараларимиз Фавқулодда Ҳолат Давлат Қўмитасининг қарорига кўра, Хлебушкина номидаги Меҳрибонлик уйига жойлаштирилди.