86. Ер сузган одамлар

Илгари унчалик эътибор бермас эканман, аксарият одамлар ер сузиб юрар экан. Адютантим билан охирги марта рейдга чиққан чоғимда одамларнинг юз-кўзларига алоҳида эътибор бердим; юз-кўзларида буюк келажакка, эскичасига айтганда, “коммунизм”га ишонч бор-йўқлигини билмоқчи бўлдим. Мустақил социологик тадқиқот ўтказдим десам, манимча, муболаға бўлмас. Кўча-кўйда, бозорларда, жамоат жойларида аҳолининг тўқсон тўққиз фойизи ерга қараб юради: одамларнинг юзини кўриш мумкин, лекин кўзини кўриб бўлмайди. Ҳамма гап кўзда бўлади. Аҳён-аҳён манга ўхшаб одамларнинг кўзларини излаб юрган инсон учраб қолса ҳушёр тортиш лозим. Чунки ўша инсон албатта хорижлик турист ёки қандайдир юмуш билан мамлакатимизга келиб қолган чет эллик граждан бўлади. Агар анави лаънати таржимон Ҳамид Алпарслон ҳам ўзимизнинг ўзбеклардан бўлганида-ку, индамасдан ёнимдан ўтиб кетган бўларди; бехос кўзларимиз тўқнашиб қолдию кимлигимни дарҳол таниди.

Ер сузиб юрган одамларнинг ичида нима борлигини билиш амримаҳол. Аммо бир нарса аниқки, ҳамма ташвишманд, ҳамманинг ташвиши ўзига етиб ортади, ҳамма тирикчилик билан овора. Бир ҳисобда бу ҳолни яхшилик аломати деб бўлмайди-ю, лекин ёмонлик нишонасига ҳам ўхшамайди. Майли, борига барака берсин. Келажакда ер сузиб юрган бу одамлар эмас, болаларининг болаларининг болалари яшайди. Демак, буюк келажакда яшайдиган одамлар ҳали туғилмаган. Ман туғилмаган гўдакларнинг ғамини еб, уларга ярашадиган тўнларни бичиб қўяман. Келажак авлод манга раҳмат дейди, портретларимни бошларига кўтариб юради.

Келажакни ўйласам юрагим ҳапқириб кетади, нафас олишим тезлашади, бутун вужудимни ҳис-ҳаяжон қамраб олади. “Яшасин келажак!” деб ҳайқиргим келади.

Эсимда, томдан тараша тушгандек оёқларимиз остига мустақиллик шалоп этиб тушгач, тўхтовсиз равишда янги паспорт жорий этишга ҳаётий эҳтиёж туғилди.

-Граждан деб ёзамизми? – деб сўрадим ўсмоқчилаб.

-Билмасам, – деб ерга қараб елка қисади Пароканд. – Ўзингиз биласиз.

-Дунёда биринчи граждан ким бўлган?

-Антик даврдами ёки ўрта асрлардами?

-У ёқни қўй, кавлаштирма, ўзимизга яқинроқ замонлардан гапир.

Пароканд ён дафтарини алифбе тартиби бўйича варақлаб керакли маълумотни топади.

-Максимилиан Робеспьер инқилобий Франциянинг биринчи граждани бўлган экан. 1893 йилда ҳокимиятни қўлга олади, аммо бир йилдан сўнг мухолифат томонидан қатл этилади.

-Ҳм-м... Неччи яшар бўлган?

-Ўлгандами ёки ҳокимиятни қўлга олган чоғларидами?

-Тирик пайтида.

-Ўттиз олти яшар эди.

-Ҳм-м... Анави Илонбошдан йигирма тўрт ёш кичкина экан; демак, у ёғи тўғри келмайди, бу ёғи ҳам мос эмас. Граждан бизга тўғри келмас экан. Ўзбекчароқ атама топиш керак.

-Фуқаро дея қолайлик.

-Нима учун?

-“Равзат ус-сафо”да: “Якест шоҳу ғани, дигаре пиёда фақир”, дейилган. Байтда ҳам мартабангизга, ҳам насабингизга ишора бор. Фақирлар тўпланса фуқаро бўлади. Фақир – бирликда, фуқаро – кўпликда. Фақир – камбағал, қашшоқ, ночор, муҳтож деган маъноларни англатади. Яъни, бойларнинг муқобили, тескариси.

-Маъқул. Бизда камбағал-қашшоқлар кўп, бойлар йўқ ҳисоби; борлари ҳам мол-давлатини ҳаром йўллар билан тўплаган. Паспортга “фуқаро” деб ёзилса, ишонувчан халқ “камбағалпарвар Юртменбоши бизга ғамхўрлик қилади” деб ўйлайди.

-Шундоқ.

-Ҳа-а, яхши. Майли, сан айтгандек бўла қолсин.

Пароканднинг кўзойнагида нур жилоланди. Одам қувонганида кўзларидан ўт чақнайди, ўт кўзойнакда акс этади.

Аслида, аҳолини “фуқаро” деб аташ таклифи гўё Пароканддан чиққандек таассурот қолдирган бўлса-да, ўзим устамонлик билан фикрини йўналтириб, оғзидан ўша атамани суғуриб олган эдим. Кейинчалик: “Паспортга “фуқаро” деб ёзиш тўғрисидаги таклиф Пароканддан чиққан”, десам, “Йўқ, бундай ақлли таклиф мандан чиқмаган, ўзингиздан чиққан”, деб қўл қовуштириб бош эгиб турадиган бўлди. Кўпчилик гапимни ҳазил деб ўйлади ва аста-секин ўша таклиф ўзимдан чиққанига ҳамма қатори ман ҳам чиппа-чин ишониб қолдим.

Мушук нажасини меҳр билан кўмиб қўяди. Ёш бола қўғирчоғини доим яшириб юради. Ер сузиб юрадиган одамлар ҳам кўзларига кўмилган буюк келажакка ишончни бировга кўрсатмасликка ҳаракат қилаётган бўлса, не ажаб!