Ўнта мард ўғлонинг бўлгунча йиғла,
Юзта мард ўғлонинг бўлгунча йиғла,
Мингта мард ўғлонинг бўлгунча йиғла,
Паймонанг тўлгунча, тўйгунча йиғла,
Мен сени севаман, йиғлаётган қиз.
Йўлдош ЭШБЕК
Гулора Енисей тарихий шахс. Уни мен тўқиб чиқарганим
йўқ. У Енисей дарёси соҳилида эмас, Ҳазар денгизи бўйларида туғилган. Лекин,
Гулора қадимий турклар номини қўйиб кетган Узоқ Шарқдаги серсув дарё шарафига
ўзига “Енисей” деб насаб танлаган. Ўзи озар қизи, Бокудан. Салкам йигирма
йилдан буён Истанбулда яшайди. Истанбулда университетни тамомлаган, шу ерда
докторлик ишини ёқлаган. Ҳозир Истанбулдаги бир қатор университетларда cиёсий фанлардан дарс беради, досент-доктор.
– Қачон профессор бўласиз? – деб сўрадим бир куни.
– Ў-ў, Набижон бей, Истанбулда профессор бўлиш жуда
қийин, – деб бош чайқайди.
– Балки, туянинг думи ерга тегса профессор бўларсиз?
– Англамадим, – деб қошларини чимиради Гулора.
– Туяни турклар нима дейди?
– Туя, – деб яна қошларини чимиради, – “деве” ҳам
дейишади. А-а, англадим! Набижон бей, сиз мени... Йок, сиз манга дўстмисиз,
душманмисиз?!
– Куйдирган калла масаласида, хоним афандим, мен
сизга дўст эмасман. Мухолифман. – “Куйдирган калла” қанақа бўлишини Гулорага
илгари айтганман.
– Йок, дўст бундай бўлмас! – деб кўрсатгич бармоғини
ўқталиб пўписа қилади.
Ўғлининг исми Элбек – Атаман. Элбекни ёзги таътил
чоғларида Ўзбекистонга олиб келмоқчи.
Бир оқшом Элбекни Гулора раислик қилаётган тўплантида
учратдим.
– Хўш, Атаман, қачон Тошкентга борасиз? – деб
сўрадим. – Нигора холангиз кўринмайди? У қаерда? Ёки узатиб юбордингларми?..
Нигора – Гулоранинг жияни; адашмасам, опасининг қизи
шекилли. Нигора Чаноққалъа тарафда телережиссёрлик касби бўйича таҳсил кўрарди.
Бир йил рассомликка ўқиди, сўнг касбини ўзгартирди. Сабаби – Озарбойжонда
рассомлик билан кун кўриб бўлмайди. Лекин поёни йўқ кўпикдек телесериалга ҳомий
ҳам топилади, томошабин ҳам топилади. Нигора ҳаётга оғишмай қарайди. У энди ўн
тўққизга кирган бўлса-да, лекин романтика даврини четлаб ўтган; қандайдир хом
хаёллар билан асло бошини оғритмайди. Ҳозир замонавий ёшлар Нигорага ўхшайди.
Гулорага ўхшаган ёшлар ўтган асрнинг тўқсонинчи йилларида миллий мустақиллик
талаб этиб кўчага чиққан оломон орасида кўпчиликни ташкил этарди. Улар ёшлигини
митингларда, намойишларда ўтказган. Ундайлар сўнг бирдан “узлат”га чекинадилар:
кимдир ҳижобга кириб тоат-ибодатга зўр беради, кимдир илм билан жиддий машғул
бўлади...
– У қайси тилда гапиряпти? – дейди Элбек.
– Ўзбекча гапиряпти, – деб изоҳ беради Зебунисо.
– Йўғ-э, ўзбекча шунақа бўладими?! – деб ажабланади
Элбек.
– Ана холос! – деб қўлларимни икки томонга ёзиб
юбораман. – Гулора тўплантима-тўпланти юриб вақтини беҳуда совурмасдан боласига
ўзбек тилидан сабоқ берса бўлмасмикан?
– Англадингми, Элбек?
– Йок, – деб бош чайқайди Элбек.
– Ҳай, қўйинг, унга гап уқтириш бефойда шекилли, –
дейман.
Элбек энди ўн ёшга киряпти. У Истанбулда туғилган.
Гулора докторлик диссертациясини “Эронда этнополитик
ҳаракатлар (1922–2004 йиллар)” мавзусида ёқлаган. Китоби “Ўтакен”
нашриётида чоп этилган. У Озарбойжоннинг илк президенти Абулфайз Элчибейнинг
қиз жияни билан дугона бўлган. Ҳозир ҳам романтик Элчибей тўғрисида жўшқин
мақолалар ёзиб юради. Докторлик илмий тадқиқотлари учун материал тўплаш
мақсадида Эронда бир неча ой яшаган. Китоби Анқарада чоп этилгач, Эронга бориши
“ясақ” бўлди. Яъни, тақиқланди.
Гулора бир неча йилдан буён Ўзбекистонга оилавий
саёҳат қилишни режалаштириб юради, лекин ҳар йили қандайдир баҳона билан режаси
рўёбга чиқмаяпти. Истанбулдаги машҳур Таксим майдони депарасида ташкил
этилган курсда ўзбек тилини ўрганди.
Учинчи ва тўртинчи дарс чоғи Ўзбекистон мадҳиясини тинглайдилар. Мадҳия албатта
тик турган ҳолда юрак устига кафтни босиб эшитилади. Мадҳия поёнига етгач,
аудитория сув қуйгандек жимжит бўлиб қолади. Қирқ нафар тингловчи ҳатто нафас
олмай қўяди. Ҳамон кафтини юрак устига босиб турган даёв-паҳлавон ўқитувчининг
кўзларидан дув-дув ёш тўкила бошлайди. Ўқитувчи бошини кўтариб аудитория
шифтига қараб гўё қадимий туркларнинг кечмишини кўрарди, от устида қилич
ўйнатиб бораётган кўктуркларнинг жанговар ҳайқириғини баралла эшитиб турарди.
Унинг юраги ҳапқириб кетади, шу боис кўзларидан дув-дув ёш тўкилаётганини ўзи
ҳам сезмасди. Ўқитувчига тикилиб ҳайкалдек қотган тингловчилар ҳам кўзларидан
дув-дув ёш тўкилаётганини пайқамай қолишади. Орадан ўн дақиқа ўтади, эҳтимол,
яна ярим соат ўтади. Ниҳоят, тингловчилар бир-бирини қучоқлаб, товушларини
баралла қўйиб ўкириб юборади.
Ўзбекистон мадҳиясини тинглаб туриб йиғлаган, сўнг
бир-бирини қучоқлаб ўкириб юборган тингловчиларни мен 2012 йилнинг апрел ойида
ўзим кўрганман; Гулоранинг таклифига кўра, улар билан учрашган эдим. Ўзбек
тилини ўрганаётган ҳаваскор талабаларга бўйи салкам икки метр келадиган
қардошимиз Oğuz Doğan дарс берган. У илгари Ўзбекистонда маълум муддат
яшаб кетган, ўзбек тилини одамлар орасида юриб ўрганади. Одамлар орасида юриб
ўзбекларга меҳр қўяди, Туркистонга меҳр қўяди.
– Таътил чоғи
нега Ўзбекистонга бормадингиз, Гулора?
– Э-э, сўраманг! – деб бош чайқаб кулимсирайди. –
Боку телевидениесининг таклифига кўра, “Манқуртлик ва хоинлик” мавзусида туркум
кўрсатувлар қилдим.
– Топган мавзусини қаранг! – дейман ажабланиб. – Хўш,
манқуртлик билан хоинликнинг нима фарқи бор экан?
Гулора чойдан икки ҳўплаб стаканни стол четига қўяди.
Сўнг ўриндиқни бир оз орқароқ суриб, ён-верига разм ташлайди, кўзларини бирпас юмиб,
чуқур нафас олиб-нафас чиқаради. Қисқаси, ҳолатга кирганидан кейингина ёзги
таътил чоғи озар қардошларга тақдим этган “Манқуртлик ва хоинлик” мавзуси
тўғрисида жўшқин ҳикоясини бошлайди:
– Манқурт соғ эмас, у касал, руҳан ожиздир. Ақли заиф одам ўзи билмаган ҳолда ҳар хил жиноят
содир этиши мумкин. Манқурт ҳатто ўз онасини ўлдириши мумкин. Хўш, ақли ноқис одамни айблаб бўладими? Йўқ, эскичасига ҳам, янгичасига
ҳам манқурт жиноятчи ҳисобланмайди, у касал, холос. Демак, манқуртни жиноий
жавобгарликка тортиш учун тиббий асос йўқ. Лекин манқурт содир этган бирорта
жиноятни ақл-ҳуши жойида бўлган шахс қилса, шак-шубҳасиз, жазоланиши лозим. Масалан, кимдир онгли равишда миллат манфаатларига зид ҳаракат қилса, у хоин
ҳисобланади. Миллат
хоини энг олий жазога лойиқдир. Хоин қандай лавозимда бўлишидан қатъи назар,
албатта жиноий жавобгарликка тортилажак...
– Шошманг, Гулора, “манқурт” деганда кимларни
назарда тутдингиз? “Хоин” деганда кимларни назарда тутдингиз? – деб сўрайман жиддий
равишда.
– Узр, айтолмайман... Айтсам, тилим куяди, бей афандим! – дейди Гулора муғомбирона жилмайиб. – Саволингизга тўла-тўкис жавоб беришим мумкин, бироқ уни
эълон килиб юборсангиз, Набижон бей, кейин мени телевидениега мутлақо
якинлаштирмай қўйишади.
– Бокуда ҳам манқуртлар шу қадар қудратлими? Хоинлар
телевидение устидан ҳам назорат ўрнатганми? – дейман ёқамни
ушлаб. – Хўроз ҳамма жойда бир хил қичқирар экан-да, тавба
кардам!
– Мен бундай деганим йўқ, – деб бош чайқайди Гулора. – Ана, рўпарамда
гувоҳим
ўтирибди, – деб Зебунисога ишора қилади. – Тўғрими?
– Тўғри, – деб кулади Зебунисо. – Лекин манқуртлик ҳам, хоинлик ҳам ижтимоий
ҳодиса сифатида умумтурк тарихидан аллақачон жой олган. Айниқса, мустамлака
зулми остида яшашга кўнган турклар (собиқ Совет Иттифоқи гражданлари) манқуртлик
билан хоинликни санъат даражасига кўтаради ва чиройли миллий либос кийдиради.
Энди манқуртлик ёки хоинлик қораланса, гўё миллатга қарши гапираётгандек
таассурот уйғониб қолади.
– Ана холос! – деб юбораман.
– Демак, Гулора ҳамма жойда тарвақайлаб кетган
палакни эзиб қўйибди-да, оббо!
– Зебунисо, палак недур? – деб сўрайди Гулора қошларини чимириб.
– Ошқовоқ бор-ку, ошқовоқ! – деб икки кўлим билан калламни кўрсатаман. –Ёки куйдирган каллани кўз олдингизга
келтиринг! Ана ўша куйдирган каллага ўхшаган ошқовоқ пайдо бўлган ям-яшил япроқлар остида ётган
тукли таналар йиғиндиси палак дейилади.
– Англадингизми? – деб сўрайди Зебунисо
кулимсираб.
– Англадим, – деб бош силкитади Гулора. Кўрсаткич бармоғини ўқталиб пўписа қилади: - Мени майна қилаётганингизни англадим, Набижон бей, яхши эмас.
– Йўқ, нотўғри талқин қиляпсиз, – дейман.
Гулора стол четида турган кўлёзмага кўз югуртириб:
– Онадўли бўйлаб саёҳат, –
деб товушини чиқариб ўқийди, маъқуллаб бош силкитиб қўйгач: – Оллоҳим раво кўрса, қиёматда ҳам бирга бўлажагим -
диндошим, дилдошим, тилдошим бўлмиш беқиёс туркларимга самимий эҳтиромим
туҳфасидир бу китоб, – деб астойдил
ҳайратланади. – Чўх гўзал!
– Ташаккур, – дейман. – Ўттиз бобдан иборат китобимнинг битта
боби, хоним афандим, “Гулора Енисей” деб аталажак.
– Арзийди, – дейди Зебунисо. – Гулора хонимга достон бағишланса арзийди.
– Йўқ, – деб кулади Гулора, – Онадўлида мадҳ этишга муносиб одамлар кўп.
– Кечирасиз, лекин мен ҳеч кимни мадҳ этмоқчи эмасман, турк
дунёсига Онадўлини кўрсатмоқчиман, холос.
– Чўx гўзал, – дейди Гулора, – лойиҳангиз менга маъқул бўлди.
– Билардим маъқул бўлишини, –
дейман. – Ҳали кўп ёрдамингиз керак бўлади.
– Бажонидил.
Биз
Истанбулда “Кабаташ – Багчилар” йўналиши бўйича қатнайдиган трамвай йўлининг
Юсуф пошо бекатига яқин емакхонада тамадди қилиб ўтирардик. Емакхона унчалик
катта эмас, тахминан, йигирмата хўрандага бирйўла хизмат кўрсатиши мумкин.
Озода, шинам. Ошпаз ҳам, хизматчилар ҳам хуштавозе, хушмуомала; улар
ўзбекча-Озарбойжонча-туркча сўзларни аралаш-қуралаш қилиб гапираётган
мижозларга кулимсираб қарайди. Аввал-бошдан чой сўраган бўлсам-да, сув
беришади, холос. Чойни овқат ейилганидан кейин келтиришади. Овқат маҳали
дастурхонга чой келтирилмайди. Таомил шунақа.
Гулора
sıyosıy bılımlar va xalqaro munosabatlar доктори бўлса ҳам, лекин мен унга ҳар
гал Тошкетдан даста-даста китоб олиб бораман; қизиқиш доирасини биламан – у касби-кори қобиғига
ўралашиб қолмаган. Турк дунёсига алоқадор ҳамма нарса Гулорани қизиқтиради.
Дўстимиз Баҳодир Карим кўп заҳмат чекиб нашр
эттирган Вадуд Маҳмуднинг мўъжазгина “Танланган асарлар”ини Гулорага тақдим
этдим. Гулоранинг ғалати одати бор: у ўзи ўқиган китобларни албатта конспект қилиб қўяди.
Менимча, бу усул илм одамига хос бўлган бир хусусият бўлса керак.
Озарбойжонларнинг
кандайдир тўплантисида учрашган чоғимиз
Гулора:
– Эрта кетиб қолманг, – деб
тайинлади, – Вадуд Маҳмуд китобини ўқиб чўх
дуйғуландим! Алоҳида гаплашамиз.
– Хўп, – дедим.
Гулора
“Анвар пошонинг васияти”ни ўқиб тўрт йил “дуйғуланиб” юрганини эслаб кулиб
қўйдим. У бир “дуйғуланса” охиригача “дуйғуланиб” юраверади.
Тўплантида воизлар маъруза қилаётган чоғда мен бир
четга ўтиб Гулоранинг конспект дафтарини варақлаб ўтирдим. Истанбулда жафокаш
бобомиз Вадуд Маҳмудни гўё янгитдан кашф этгандай бўлдим. Гулора хоним китоб
муаллифининг қайси фикрларини эъзозлаш лозимлигини дарҳол илғаб оларди. Мана, Гулоранинг конспект дафтарига кўчган иқтибослар:
“Навоийнинг асли муҳим шахсияти на мутасаввуфлиги, на шоирлиги, на тарих ёзғонидир. Унинг мумтозлиги – шундай қайнағон ва юзларча йилдан бери сингиб кетган форсликнинг марказида
турклар муассасаларини қуришидир. Навоийнинг форсға ва форс маданиятиға бир душманлиғи йўқдир, у тўғридан-тўғри миллатчи ва туркликни севадурғон бир шахсиятдир. Навоий ўз асарларида форсчанинг нозик, оҳангдор бўлғонини ва у билан шеър айтиш қулай ва хуш келатурғонлигини айтадир. Лекин, “модомики, биз айри ирқмиз ва айри бир тил эгасимиз, нима учун ўз элимиз
тушунатурғон қилиб ўз тилимиз билан ёзмайлик?” дейдир. Форс
тили ишлатиш билан
нозиклашган
экан, нечун турк тили шундай бўлмасин?! Форсда бу қадар гўзал асарлар бор экан ва
буларни бизнинг турк англамас экан, нечун у маҳрум бўлсин ва бу асарлардан
истифода қила олмайтурғон бир вазиятда қолсун?! Турк тили ҳарқанча қўпол ва
оғир бўлса ҳам ўзимизники бўлғони учун яхши кўринадир.
Алишербек
бундан беш юз йил илгари қарши исён қилди ва ўзининг “Муҳокамат ул-луғатайн”
отли асарида туркчанинг форсийдан ҳеч вақт қолишмаслиғини, балким ундан қат-қат
ортиқ ва бой эканини исбот этди. “Модомики, Навоий шу фикрдадир, нима учун
форсийча бир девон, бир неча қасида ва бир неча асарлар ёзди?” деган эътироз
бўлиши мумкиндир. Бир киши ўз фикрини қабул қилдирмоқ учун энг олдин ўзининг
мухотабларича бир савиядан бўлиши керакдир. Алишербек ҳам шу йўлни тутди.
Бошлаб уларнинг ўз йўлларида шеърлар, асарлар ёзди, камолини кўрсатди ва сўнгра
ўзининг сирини очди ва дардини сочди.
Навоийнинг
Султон Ҳусайн ва ундан кейинғи даврға қилғон хизмати ва қиладурғон таъсири
кучли ва кўбдир. У доим илм, фазл эгаларини тарбият қилар, уларга вазифалар
белгилар ва асарлар ёздирар эди.
Вафоти 906
ҳижрий Зулҳижжа ёки Шаъбон ойидадир.
Қабри
Ҳиротда, ўзи солғон жоменинг саҳнидадир. Умри олтмиш иккидир” (Вадуд Маҳмуд,
“Т. а.”, Тошкент, “Маънавият”, 2007 й., 34–36-бетлар).
Фузулий
Бағдодий.
“Фузулийнинг
туғилғон жойи Ироқ уч буюк – араб, форс,
турк тили ва адабиётининг учрашқон майдони эди. Бағдод ислом маркази бўлиш
эътибори билан Аббос халифалари замонидан бери араб, форс, туркнинг умумий
муштарак маркази ҳолига кирган эди. Фузулийнинг асли Бағдоднинг Куфрий қасабаси
живорида яшайтурғон туркларнинг Бот отлиқ аширатидан экани айтиладир. Шу ҳол ва
шу мавқеда ўсган Фузулийнинг қандай тарзи тафаккурга мансуб ва қандай руҳда бир
шоир бўлишини белгилаш кўб қийин эмас. Отаси ҳам замонанинг олим-муфтийларидан
бири ва устоди Жабибий замонининг шоирларидан бири бўлғони мaълумдир. Устоди
ҳам турк шоиридир. Фузулий унинг ғазаллариға мухаммас боғлағони маълумдир.
Тасаввуфда Фузулийнинг анча русухи бор. Бу тўғридаги маълумотини тафсир ва ҳадис ўқиш билан орттирди. Бунинг устига, у зотан дардли ва ошиқ бир юрак соҳиби бўлғонидан бу ишқнинг руҳи унга уйғун келди. Ва илмнинг қуруқлиғи унга ҳеч нарса бермади.
Фузулий дин, тасаввуфдан бошқа илмлар билан ҳам шуғулланди, ҳикматга, тибга кенг бир йўсунда воқиф эди. Тибга оид “Чор унсур” отли бир асари бордир. Арабча яхши билар эди. Қасидалари араблар орасида тақдирлар ила ўқилур эди. Форсийда ҳам бир девони, бир неча қасида ва маснавиёти бордир. Фақат булар туркчаси қадар самимий, санъаткорона ва гўзал эмасдир. Бу-да Фузулийнинг аслан турклигига кучли бир далил бўла олур.
Фузулий турк шеърида форсийда Ҳофиз қадар
лирик-рубобийдир. Туркда Фузулий каби дардли ва ўтли бир шоир йўкдир. Форс ва туркда достончилардан икки киши бордир – Низомий ва Фузулий. Низомий ҳақиқатан нозик, зариф, санъаткор ва олим
бир шоирдир. Фузулий унинг шогирдидир, фақат бу кўб дардли, ўтли бир ошиқдир. Форс ва турк достончилик оламида Низомийдан сўнг биринчи ўринни Фузулийга беришдан тортинмаймиз. Фузулий бу ўринга ҳақиқатан лойиқдир. Фузулийга Низомийдан кейин биринчи ўрин бериш энг мувофиқ ва энг шарафли бир ўрин беришдир. Чунки Низомийга эргашиб бу кунгача юзларча шоир достон айтгандир, лекин булардан ёлғиз Фузулий муваффақ бўла олғондирким, бунинг осон бўлмағони шундан ҳам маълумдир.
Ғарб туркчасининг
энг буюк устоди
Фузулий Туркистоннинг чиғатой шоирлари устига ҳам кучли таъсир ижро этгандир. Фузулий
мактабларимизда бугунгача ўқилатурғон маъруф
китобларидан биридир. Фузулийнинг Туркистонда тарқалишидан сўнг бизда ғарб туркчасининг таъсири кучайди ва икки лаҳжа билан ёзатурғон шоирлар кўрина бошлади. Ҳатто айтиш мумкинки, Фузулий билан бирга
бизда иккинчи бир лаҳжа ҳам
туғди. Чунки чиғатой тили соясида яшаб туриб ҳам ғарб туркчаси билан девонлар
тўлдирғон шоирлар кам эмасдир. Ҳатто илова қилиш мумкинки, холис чиғатойча
ёзғон ҳеч бир шоир йўқки, Фузулий йўлида ҳам баъзи парчалар ёзмағон ёки унга
татаббу қилмағон бўлсун!
Умархоннинг Фузулийга кўб мухаммаслари бордир.
Фузулий тили ила шеър айтган шоирлар ҳам кўптир. Буларнинг энг машҳури Умархоннинг ўғли Муҳаммад Алихондирким,
шеърларини Фузулийникидан айириш қийиндир.
Фузулий тилининг букунгиси, яъни,
усмонлича ила шоиримиз Чўлпон ҳам
баъзан чиройлик парчалар ёзадир. Бу одам эски одамларимиз каби Фузулий таъсири
билан эмас, букунги Туркия адабиёти таъсири остида ғарб туркчаси билан ёзадир.
Энг сўнгида шуни айтишга тўғри келадирки,
ғарб туркчаси ҳам бизга ёт келмайдир. Фузулий уни ўзимизники қилиб юборгандир.
Фузулий бизда Навоийдан кўб ўқулмаса, Навоийдан кам ҳам ўқилмайдир.
Навоий асарида чиғатойча ғарб турклари
устига кўб таъсир қолдирғон эди. Аҳмад ва Ошиқ Пошолар ва ҳатто Фузулийга ҳам
Навоийнинг таъсири кучлидир. Фақат Фузулийдан сўнг ғарб туркчаси шарқ
туркчасига таъсирини кучайтирди ва букун усмонли лаҳжасининг такомули билан бу
таъсир яна кўпайди ва бу ҳол бундан буён ҳам давом этса ва кун сайин кучайса
керак. Чунки Туркия тили асри
маданий тил ҳолига киргандир ва биз ҳозир ҳам ундан мутаассирмиз ва истиқболда
бизнинг маданий ҳаракатимиз кучайган сари ғарб туркчаси билан робитамиз
кучаядир” (Вадуд Маҳмуд, Танланган асарлар, Т., 2007 й., 37–48-бетлар).
Гулора
Вадуд Маҳмуддан иқтибос келтирган мақолалар 1925 йили Самарқандда ёзилган. 1938
йили Вадуд Маҳмуд “туркчи, миллатчи” сифатида йигирма беш йилга озодликдан
маҳрум этилади. Иосиф Сталин ўлганидан сўнг
1956 йилда озодликка чиқади ва Тожикистон пойтахти Сталинобод
(кейинчалик эски номи Душанбе тикланди) шаҳрига кўчиб кетади ва икки жилдлик
“Фарҳанги забони тожик” (“Тожик тилининг изоҳли луғати”) китобини тузган
олимларга раҳнамолик қилади. Ўтган асрнинг етмишинчи йилларида
Душанбе-Сталинобод шаҳрида вофот этган. Қабри Душанбе шаҳрида бўлса керак.
Афсуски,
Гулорани “дуйғулантирган” Вадуд Maҳмуднинг қамоқда бошидан кечирган
азоб-уқубатлари тўғрисида ҳеч қандай маълумотга эга эмасман. У кишининг
Душанбедаги ҳаёти ҳам менга номаълум. Насиб этса, кейинчалик сўраб-суриштириб
Вадуд Маҳмуднинг ҳаёт ҳикоясини коғозга тушириб қўяман.
2006 йилда Истанбулдаги “Дўгу кутубхонаси”
нашриётида (директори Эрол Жаҳонгир) менинг “Анвар пошонинг васияти” китобим
чоп этилганидан буён: “Шавкат Раҳмон ким эди? Қанақа шоир бўлган?” каби
саволлар беравериб, Гулора ҳоли-жонимга қўймасди. 2012 йилнинг кеч куз пайти
Шавкат Раҳмоннинг “Абадият оралаб” номли сайланмасини (“Мовароуннаҳр” нашриёти,
2012 й.) Гулорага совға қилдим. У дарҳол китобни варақлаб “Туркийлар” шеърини
товуш чиқариб ифодали ўқиб берди. Сўнг кўзлари чақнаб: “У-ў, чўх гўзал!” деди.
Бетакрор шоир ва носир дўстим Асқар Маҳкамнинг “Оқ
китоби”нинг скайнер қилинган электрон нусхасини ҳам Гулорага тақдим этдим. Унда
Шавкат Раҳмонга бағишланган “Адабиёт ибодати” номли эссе бор. Албатта, Гулора
хоним ўзининг одатига амал қилиб эссенинг диққатга сазовор парчаларидан
конспект дафтарига иқтибос олган экан:
“Ватанга,
унинг ҳар зарра тупроғига фитрий муҳаббат ва эътиқод Шавкат Раҳмон шеърларининг
бош фазилати бўлиб қолди. Шоир охирги лаҳзаларигача буюк Туркистон бирлигини
орзу қилиб яшади. Юқорида эслатилган суҳбатда у шундай деган эди: “Атиги беш-ўн
йил илгари мафкурачилар Туркистон ғоясини ўлик ғоя деб тарғиб қилардилар. Биз
бу муҳтарам акахонлар ўз халқига, ватанига шу қадар зарар бериш санъатини
қаердан, қандай қилиб ўрганиб олдилар экан деб ажабланарди. Вақт ҳар бир
нарсани ўз жойига қўяди. Сунъий аралашувдан бузилган қадриятлар аслиятига
қайтади. Янги иқтисодий, сиёсий шароитда қадим Туркистон ўлкасининг қариндош
халқлари бир-бирларига астойдил талпина бошлади. Беш республиканинг кучли
зиёлилари бошини қовуштириш орқали бошқа соҳаларни ҳам яқинлаштиришни шароит
талаб қилиб турибди. Ички ва ташқи сиёсатнинг мувофиқлаштирилиши, нарх-наво,
салиқ, бож сиёсати, коммуникация, умумий чегара, бирлашган армияга доир
масалалар ҳал қилинса, Туркистон ўлкасида азалдан истиқомат қилаётган
халқларнинг туб манфаатига мос келмайдими? Хитой билан Россия оралиғида
пировард натижада ҳар томонлама ривожланган, ўзининг илғор, инсонпарвар сиёсати
билан жаҳон ҳамжамиятига таъсир қила оладиган ягона сиёсий маконнинг барпо
бўлишидан ҳаммамиз манфаатдормиз”.
Ихтилоф,
ўзаро душманлик – буюк Туроннинг мудҳиш фожиаси шу...
Ватаним дейман-у, бағрим қон бўлар,
Бу қандай ватанки,
Хоки бирикмас,
Буюк Турон
кенгликларида
уруғлар бир-бирин еди тириклай.
Бу қандай ватанки,
шоҳизиндалар
бир ғариб элининг сирини сотса,
шоирлар салтанат зиналарида
мансабу мартаба тиланиб ётса.
Эй, сиз, адашганлар,
Элнинг қонида
наҳотки самовий чечаклар сўлган!
Илож қолмадими жанг майдонида
Оллоҳу акбар деб ўлишдан бўлак?..”
(Асқар Маҳкам, Оқ китоб, Душанбе, 2008
й., 344–347.)
* * *
Гулора
“Анвар пошонинг васияти” китобимни бекорга Шавкат Раҳмонга бағишламаганимни ҳис
этарди, “Адабиёт ибодати”ни ўқигач, энди у Асқар Маҳкамни ҳам чинакамига севиб
қолади. Шоир дўстим 2007 йилда вафот этганини билиб ниҳоятда ўкинади, юраги
эзилади.
Гулорага совға этилган китоблар орасида Шеркон
Қодирийнинг “37-хонадон” китоби ҳам бор эди. Гулора 1937–38 йилларда рўй берган қатлиом манзарасини
Озарбойжон мисолида яхши биларди, лекин Ўзбекистонда бўлган воқеаларни
мавҳумроқ тасаввур этарди, холос. Шу боис Шеркон Қодирийнинг китоби унда жонли
тасаввурни шакллантиради. Конспект дафтаридаги кўчирмалар ҳам шундан далолат
бериб турибди:
“1958 йил 29
январда Ёзувчилар союзи раиси Баҳром Раҳмонов Ғафур Ғулом ва Ойбекка қуйидаги
хатни йўллайди:
“Ҳурматли
Ғафур ака, Ойбек ака, Ўзб. КП Марказий Комитети томонидан тузилган А. Қодирий
ижодини ўрганиш комиссиясининг аъзоси бўлганингиз учун Сизга ёзувчи Абдулла
Қодирий асарларини янги нашри учун ўртоқ И. Султонов ёзган сўзбошини юбордик.
Сўзбоши билан танишиб чиқиб, бу ҳақда ўз фикрингини ёзиб юборишингизни
сўрайман.
Салом билан, Баҳром
Раҳмонов”.
1958 йил 4 февралда икки ижодкор қуйидаги жавобни
йўллайдилар:
“И. Султон Абдулла Қодирий асарларини муфассал
ўрганиб ўз фикрини тўла гапирган. Мен диққат билан ўқиб чиқдим, унинг
фикрларини қувватлайман. Лекин И. Султон А. Қодирий ижодининг баъзи салбий
томонларини етарли даражада танқид этмаган. А. Қодирий асарлари
ленинизм-марксизм асосидан узоқ. Аммо шунга қарамасдан у ўз асарларида баъзи
реал фактларни бера олган. Албатта,
у даврда совет ўзбек
адабиётининг проза соҳасида тўнғич асарларини у яратган эди. Шунинг учун Абдулла Қодирий ўзбек адабиётида шубҳасиз ўрин
эгаллай олади. Иззат Султон фикрларига қўшиламан.
М. Ойбек /имзо”/.
“Мен
ҳам Ойбекнинг юқоридаги сўзларига қўшилиб, имзо чекаман.
Ғ.
Ғулом /имзо/”.
Шу йил
10 февралда Абдулла Қодирий адабий мероси бўйича Ўзб. КП МКнинг 1956 йил 6 ноябр қарори билан ташкил
этилган комиссия мажлиси бўлиб ўтади. А. Қодирий мероси бўйича комиссия қарор қилди:
...И.
Султонов томонидан ёзилган А. Қодирий ижоди ҳақидаги “Сўзбоши” маъқуллансин.
Ойбек
ва комиссия аъзоларининг А. Қодирий ижодининг ожиз томонларини яна кўпроқ
ёритиш ҳақидаги таклифларини ҳисобга олиб, сўзбошига “Ўткан кунлар” романида
эскиликка меҳр, роман ғоявий мазмунининг ожиз томони ҳақидаги тезисни қўшиш...
Комиссия
раиси: С. Азимов /имзо/
Аъзолар:
Ғ. Ғулом
/имзо/,
А. Қаҳҳор
/имзо/,
И. Султонов /имзо/”.
/Шеркон Қодирий, 37-хонадон,
Тош., 2012 й., 23–25 бетлар./
Гулора конспект дафтарининг бир саҳифасини фақат савол аломатлари
/???../ билан тўлдириб
кўйган эди.
Ҳайрон бўлдим. Сўнг савол аломатлари бекорга
қўйилмаганини пайқаб қолдим. Беихтиёр ўтган 2012 йилнинг ёз фаслида Боку
телевидениесида “Манқуртлик ва хоинлик” мавзусида туркум кўрсатувлар тайёрлаган
Гулора Енисей хоним 1937–38 йилларда рўй
берган катлиом масаласига ҳам тўхталганмикан? Менимча, тўхтаган бўлса керак.
Чунки ўша йилларда Озарбойжонда ҳам жуда кўп
миллат фидойилари қатл этилган; уларни маҳаллий хоинлар сотган, маҳаллий
манқуртлар уларни ўлдирган. Яъни, жаллодлар ҳам маҳаллий миллат вакиллари
бўлган.
Профессор
Умарали Норматовнинг “Қодирий мўъжизаси” китобини атайлаб Гулорага кўрсатмаган
эдим, аммо барибир кўриб қолади. Унга автограф жуда маъқул бўлади:
“Беқиёс
истеъдод соҳиби, маслакдош – қодирийшунос, шавкатшунос... дўстим, иним... /имзо/, 10.
II. 12 й.”
“Ўткан кунлар” нашрларини қиёсий ўрганиш,
кузатишларнинг дастлабки натижалари шундан далолат бераётирки, романнинг
1926 йилги нашри матни ёзувчи кўнглидагидек амалга ошмаган".
/Умарали
Норматов, Қодирий мўъжизаси, “Ўзбекистон” нашриёти, Тошкент, 2009 йил, 205-бет./
Яхшиям
Гулора “Қодирий мўъжизаси” китобини оёқ устида варақлаб кўради холос. Лекин
зийраклиги туфайли бир қарашдаёк анча-мунча нуқсонларини топиб қўяди.
– Хўш, нима дейсиз?
–
Ростини айтсам, автограф билан 205-саҳифадаги таклиф жўяли туюлди.
– Бизда одамлар ҳамон қатиқни ҳам пуфлаб
ичади, – дедим.
– Нега автор зўр бериб
“виждон азоби”да яшаган шоир ва ёзувчиларни ҳимоя қилмоқчи
бўлаверади? Ахир “хоин”ни – хоин, “манқурт"ни – манқурт деса, Умарали Норматовни халқ тошбўрон қилиб юборармиди?
- Э-э, йўқ, хоним афандим, бошқача гуноҳ учун тошбўрон қилинади, - дейман
муросасозлик оҳангида. – Тўғри гапни айтган, ёзган одам ҳукуматнинг
назаридан қолади, холос. Кейин у мажлис-машваратларга чақирилмайди,
яккамоховга ўхшаб уйида кампири билан ғиди-биди қилиб ўтираверади.
– Ёши бир жойга бориб қолган одамларга мажлис-машваратларда пишириб
қўйибдими!
– Шошманг, иқтибос келтираман: “Табиийки, давр тақозосига
кўра, ёзувчилар яшаш учун, ўз истеъдодини рўёбга чиқариш учун коммунистик тузум
билан муроса қилишга мажбур бўлган”. Қалай?
– Йўқ, бунақаси
кетмайди! – дейди Гулора
тўлқинланиб. – Агар шунақа
мулоҳаза юритилса, Набижон бей, нафақат манқуртлар, ҳатто хоинлар ҳам замона
каҳрамонларига айланиб қолади. Хоинларни асло оқлаб бўлмайди. Муроса билан
муросанинг фарқи бор. Хўш, Ойбек билан Ғафур Ғулом қандай йўсинда “муроса”
қилади? Профессор Умарали Норматов фундаментал тадқиқот сифатида қайта-қайта
мурожаат этган Ойбек муаллимнинг 1936 йилда чоп этилган “Абдулла Қодирийнинг
ижодий йўли” номли рисоласида муаллиф кўрсатган сиёсий хатолар 1938 йилда
прокурорнинг “айбномаси”га сўзма-сўз кўчиб ўтади, сўнг 1938 йил 4 октябр куни
“тройка” томонидан чиқарилган отув ҳукмида ҳам Ойбекнинг рисоласидан кўчиб
ўтган “танқидий фикр-мулоҳазалар” учрайди. Яъни, айнан Ойбек жаллодларга
Қодирийнинг оёқ-қўлини икки йил олдин боғлаб беради. Ўзингиз “Қатлнома”да
шунақа дегансиз-ку! Ғафур Ғулом эса 1938 йилда НКВД терговчисига Абдулла
Қодирийнинг “миллатчи, халқ душмани” эканини исботлаб берадиган воқеаларни
гувоҳ сифатида тўлқинланиб гапириб беради, сўнгра 1956 йилда ҳам 1938 йилда
айтган гапларини сўзма-сўз такрорлайди. Ахир, 1953 йилда ёвуз Иосиф Сталин
ўлади, 1956 йилда партиянинг ХХ қурултойидан сўнг 1937–1938 йилларда рўй берган оммавий қатлиом расман
қораланади. Марказий матбуотда репрессия қурбонлари оқланади, ноҳақ отилиб
кетган ёзувчи-шоирлар тўғрисида ижобий мақолалар эълон қилинади. Бу ёқда –
Тошкентда Ойбек билан Ғафур Ғулом ўзбекнинг буюк ёзувчиси Абдулла Қодирийни
ўлганидан кейин ҳам оқланишини истамайди. Бу нима деган гап? Умарали Норматов
шакаргуфторлик қилиб кимларнинг ёнини оляпти, кимларни оқламоқчи? “Ўз
истеъдодини рўёбга чиқарган” сотқин қаламкашлар ҳам оқланиб, Қодиий билан бир
қаторга қўйилса, уят бўлмайдими? Ахир, Набижон бей, ўзингиз “Идомнома”
(“Қатлнома”) китобингизда аччиқ ҳақиқатлар тўғрисида рўй-рост ёзган эдингиз-ку!
– Шундай. Қайсар ўзбек ёзувчиси Абдулла Қаҳҳор эса:
“Отилганлар, кесилганлар оқланаяпти, лекин булар кимнинг чақуви билан ҳалок
бўлгани айтилмайди”, деб қўрқа-писа ён дафтарига қайд этиб қўяди (“Тафаккур”,
2012 йил, 4-сон, 48-бет).Аммо-лекин, Умарали Норматов
ниҳоятда ҳалол одам...
– Набижон бей, мен у кишининг ҳалоллигига асло шубҳа
қилмайман. Бироқ, мен онгли равишда миллатга хиёнат қилган кимсаларни
асло кечирмайман. Абдулла Қодирий каби миллат учун жонини фидо қилган буюк зотларга
гўр қазтган кимсаларни ҳам оқлаш мумкин бўлса, демак, бу дунёда ҳар қандай жиноятни оқлаш мумкин бўлади.
– Тамом! – дедим қўлларимни
кўтариб. – Сиз билан муроса қилиб бўлмайди.
– Ҳа, манқуртлик ва хоинлик масаласида, бей афандим, мен
ўзгармас фикрга эгаман.
–Ҳай, – дедим. Ўрнимдан турмоқчи бўлдим. Кечки
автобусда Зонгулдакка кетишим керак эди. Тўпланти эса ҳали-бери тугайдиганга
ўхшамасди.
Буфетда
Гулора билан яна бир стакандан чой ичдик.
– Хўп,
Зонгулдак – Адана –
Анқарани айланиб келсангиз, иншооллоҳ, Чаноққалъа зиёратига бирга борамиз, – деб Гулора мени кузатиб қолади.
– Иншооллоҳ! – дедим. – Лекин, Гулора, конспектларингизни алоҳида китоб этиб чоп этиш мумкин. Айниқса, унга ишқий мактублар ҳам сочиб юборилса борми, юзминг нусхада чоп этилса ҳам ўн кунда сотилиб кетади. Эрол Жаҳонгир билан гаплашиб кўрайми?
Бирйўла турк – ўзбек – озарча лаҳжаларда чоп этилса қалай бўлар
экан?
–Бўпти, сиз
Онадўлини айланиб келаверинг, бу ҳақда кейин бафуржа гаплашамиз, – дейди Гулора кулимсираб.
– Ийи акшамлар!
– Ийи акшамлар!
– Гула-гула...
–
Гула-гула..,
Мен кечки автобусда Зонгулдакка жўнаб кетдим. Зонгулдак – кўмирчилар шаҳри эканини билмасдим. У ерда мени Нуриддин Хотинўғли кутиб олади. У амир Олимхоннинг
неварасига уйланган. Демак, бизга домод бўлади...
2013
йил 11 феврал
Тошкент, Дўрмон
*** *** ***
2013 йилнинг 25 март куни Гулора Тошкентга келди. Истанбулдан Тошкентгача тўрт ярим соатда учиб келган бўлса, аэропортдан
ташқарига чиққунча уч соат вақти кетади. Биз Гулорани тўрт соат кутиб турдик.
Чунки, ҳар эҳтимолга қарши, бир соат олдин кутиш майдончасига етиб борган эдик: самолёт тезроқ учса ёки меҳмонга ҳурмат кўрсатилса,
илгарироқ ташқарига чиқиб, мунтазир бўлмасин...
Ниҳоят, Тошкент
халқаро аэропортидан енгил нафас олиб чиқиб келган Гулора: “Оллоҳ-Оллоҳ,
ҳар бир йўловчини биттама-битта текшириб, ҳидлаб кўришди-я!” деди кулиб.
Солмонбей икковимиз бир-биримизга қараб бош чайқаб қўйдик. Ҳар ҳолда, Гулорада
илк қадамидан Ўзбекистон тўғрисида муқобил тасаввур пайдо бўлган, шекилли.
Гулорани шакаргуфторлик билан маҳлиё этиб бўлмайди. У
ҳаётга тўғри боқади, ўзига ҳам тўғри боқади. Бу нима дегани? Бу –
қуш уясида кўрганини қилади дегани. Гулора “уяси”да нимани кўрган?.. Жужуқлик чоғида шеър тўқишни ўрганади. Ҳали ёзишни билмасди, лекин шеър
тўқиб юрарди. Беш ёшга тўлган куни “юбилейи” нишонланади. Уйларига узоқ-яқиндан
қавми-қаридошлари тўпланади. “Тўйбола”нинг шоирлик ҳунаридан хабардор бўлган меҳмонлар: “Кичик хоним,
марҳабо, янги шеърларингиздан ўқиб берингиз!” деб илтимос қиладилар. Отаси
Абдухолик муаллим ҳам қизига тасдиқ ишорасини билдиради: “Майли, қизим,
меҳмонларнинг сазаси ўлмасин”, дейди. Гулора бийрон-бийрон тилда шеър ўқийди.
Уялади, қизариб кетади. Шеърларни эшитган
меҳмонлар бирдан қарсак чалиб “шоира”ни
олқишлай бошлайдилар. Қарсакбозлик узоқ давом этади. Бундай
иззат-икромни кутмаган Гулора бирдан йиғлаб юборади. Отаси энгашиб: “Нега
йиғлаяпсан, қизим?” деб сўрайди. “Улар мени ёлғондан олқишлаяпти. Ўқиган
шеърларим мақтовга арзимайди. Мени ёлғондан кўкларга кўтаришяпти, улар мени
алдашяпти, мени ҳалиям ҳеч нарсани тушунмайдиган ёш бола деб ўйлашяпти”, дейди
“шоира”. Қизчасининг шеърларини кулимсираб эшитган Абдухолиқ муаллим бирдан
жиддий тортади ва қўлтиғидан даст кўтариб, дастурхон тузалган стол устига тик
турғазиб қўяди-да: “Балли, қизим! Ҳар
доим шундай бўлгин, ҳеч қачон ширин
ёлғонларга маҳлиё бўлмагин!” деб пешонасидан ўпади. Отаси уни стол устига турғазиб
қўйганида ота-боланинг бўйи бир-бирига баробар бўлади, кўзлари эса кўзларига
рўпара бўлади. Ота-бола бир-бирининг кўзига тик қарайди.
Отаси вафот
этгунча Гулора отасининг
қўзларига тик қарайди. Отасидан кўзларини олиб қочадиган уятли ишлар қилмайди.
Ҳеч қачон бировларнинг ёлғон мақтовларига лаққа тушмайди. Шу боисми, ўзларини
итоатгўй маддоҳларига мақтатиб қўйиб талтайиб ўтирадиган давлат одамларини
кўрса, энсаси қотади: “Мақтаётган каслар
ҳам, мақтов эшитаётган касофатлар ҳам эсипаст одамлар, уларга Оллоҳ шифо
бермаса, ақлий заифликдан фориғ бўлолмас!” дейди.
Агар Гулора бирор нарсани ёқтирмаса: “Йў-ўқ!” деб
беғубор ёш боладек иягини юқорироқ кўтаради.
Кейин уни бошқа гапга ишонтириб бўлмайди, ўз гапида қаттиқ туриб олади.
Бир куни отаси Гулорани рўпарасига ўтқазиб қўйиб:
“Қизим, сен менинг дўстимсан! Йўқ, фақат дўстим эмас, акам ҳам, отам ҳам ўзинг!
Биласан, менинг акам йўқ, отам ҳам дунёдан ўтиб кетган. Менга ака бўлгин, жон
қизим! Менга ота бўлгин, жон қизим!..” дейди. Қизалоқ отасининг бўйнидан қучиб: “Бўпти, ота, биз умрбод сирдош бўлиб қоламиз”, деб ваъда
беради.
Мана, Абдухолиқ ота оламдан ўтиб кетганига ҳам ўн йилдан ошиб кетди. Лекин Гулора ҳамон отасига ҳисобот бериб яшайди.
Ҳамон отасига берган ваъдасига содиқ. Шу сабабдан, ҳар бир қадамини ўлчаб
босади...
Гулора 27 март куни Қўқонга борди. Ўрдада Қўқон
тарихининг билимдони Яҳёхон ака билан
самимий суҳбат бўлди.
–
Афандим, Туркистон
муҳторияти қаерда эълон қилинган? – деб сўради.
–
Ғишткўприкдаги ҳозир “НБУ – Ўзбекистон миллий банки” биноси жойлашган жойда инқилобдан илгари
Пахта-Биржаси бўлган. Унда чойхона, ошхона,
мусофирхона ҳам бор эди. Пахта харид қилиш учун узоқ ўлкалардан келган тужжорлар ишлари битгунча бир неча кун шу ерда ётиб
қолган. Бунда ҳамма шароитлар бор эди. Мухторият шу ерда эълон қилинган, ҳукумат аъзолари ҳам
шу ерда яшаган. Бу ерда Мустафо Чўқай, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулҳамид Чўлпон
бўлган, – деб ҳикоя қилади Яҳёхон ака.
Туркистон мухторияти тарихи –
алоҳида мавзу. Уни Гулора яхши
билади. Мухторият эълон қилинган кунларида Ўрда майдонида Абдулҳамид
Чўлпон намойиш чоғи оташин нутқ сўзлаб,
нутқи орасида “бадиҳа йўли билан
“Оллоҳу акбар” шеърини айтган ва
бу шеърнинг ҳар бир сатридан кейин намойиш аҳли “Оллоҳу акбар!” сўзлари билан
шоирга жўрлик қилган... “Озод турк байрами” шеъри варақа шаклида тарқатилиб, Мухториятнинг мадҳияси сифатида
халқ орасида ижро этилган. Мазкур
варақалардан бири қўқонлик таниқли адабиётшунос Аҳмаджон Мадаминов томонидан
топилган... (Наим Каримов, “ХХ аср
адабиёти манзаралари”, Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти, 2008 й., 393-бет.)
Шаҳид этилган беназир шоиримиз
Абдулҳамид Чўлпон ёзган мадҳиядан парча:
Турк бешиги – Туркистон,
Ери олтин, тоғлари кон,
Болалари қаҳрамон,
Ватан учун берур жон.
Туркистонлик – шонимиз, Туронлик – унвонимиз,
Ватан – бизнинг жонимиз, фидо ўлсун қонимиз!
Қўқондаги Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий музейининг мудири
Латиф ака ҳам Туркистон Мухторияти айнан Ғишткўприкдаги Пахта-Биржасида
эълон қилинганини тасдиқлайди.
Қўқонлик қадрдонимиз Акмалхон билан
биргаликда Ғишткўприк томон кетамиз. Йўл-йўлакай шоир-ёзувчилар хиёбонини
зиёрат қилиб ўтамиз. Шаҳардаги энг баланд бино олисдан кўзга ташланади. Гулора
бино атрофларини, панжараларини суратга олади. У темир панжараларни
силаб-сийпалайди, майсаларни, тупроқни суратга туширади, тасвирга олади.
Сўнг Қўқонсой ёқалаб кетган йўлкага эниб бордик. Панжара остида бемалол
ўтирса бўладиган супа бор экан. Нафас ростладик. Бирпасдан сўнг Гулора устидан
чопон-плашини ечиб: “Набижонбей, мен
ҳозир келаман”, деб йўлка ёқалаб кетади. Биз уни Қўқонсойни томоша қилиб кетди
деб ўйладик. Орадан беш-ўн дақиқа вақт ўтгач, Акмалхон хавотирланиб: “Қаёққа
кетди?” деб сўради. “Билмадим, шунчаки сайр этиб юргандир-да”, деб ўрнимдан
туриб Гулора кетган тарафга қарасам, хиёл ўнг томонга бурилган муюлиш жойда...
э-э воҳ, озарий божиним, Қўқон тупроғини қайта-қайта ўпиб, пешонасини
суртаётган эди! Гулора Туркистон мухторияти эълон қилинган тупроқни тавоф қиларди...
Беихтиёр фотоаппарат кўзлигини ўша
томонга йўналтириб, тугмачасини икки-уч
марта босдим. Тугмачани босганимни кўрган Акмалхон ҳам ўрнидан туриб сой
соҳилига қарайдию: “Ё Биру Борим!” деб ёқасини ушлаб изига қайтади. Мен аста орқамга тисарилдим. Беихтиёр
қўлимдаги фотоаппарат кўзлиги
Акмалхоннинг юзларига тўғриланиб
қолади, беихтиёр тугмачани босиб юбораман. Сўнг Тошкентга қайтгач, ўша ҳолатда
олинган суратларни кўздан кечирсам, э-э воҳ, Акмалхон дув-дув кўзёш тўккан
экан; озарий сингилжонимиз Қўқон тупроғига сажда қилиб, бош ураётганини кўрган
паҳлавон Акмалхон ҳам бағоят тўлқинланиб
кетади, аъзои бадани жимирлашиб кетади.
Орадан яна ўн дақиқа ўтгач, Гулора
кулимсираб қайтиб келади. Атайлаб кулимсираяпти-ю, лекин кўзларида ёш
ғилтиллаяпти, сурмалари ювилиб кетган, юзлари олабўжига ўхшаб қолган эди.
Гулоранинг йиғлаганини кўрмасликка олдик, билмасликка олдик. Божинжонимиз зўрға ўзини тийиб турибди;
агар кўнгилга елдек таъсир этилса
бас, шу тобда... Кейин уни тўхтатиб
бўлмайди.
Гулора – отасининг қизи, отасининг
дўсти, отасининг акаси, отасининг отасидир.
Қўқон сафаридан қайтгач, 29 март
куни самолётда Урганчга учиб
кетдик. Хива зиёратидан сўнг Бухорога
енгил машинада йўл олдик.
–
Умримда илк даъфа
саҳрони кўришим, – дейди Гулора. – Қизилқум шуми?
–
Ҳовва, - деди хоразмлик
ҳайдовчи. – Қорақум туркманларда қолган, Қизилқум бизда.
Йўлда урганчлик
Меҳрибон хоним билан танишади. Киракаш шофёр Ҳайитбой акани “юраги тоза одам
экан” дейди.
Меҳрибон, таҳминан,
ўттиз ёшлардаги жувон бўлиб, ҳомиладор эди. Икки ойдан сўнг “янги меҳмон”
дунёга келади, дейди. Ёнида беш яшар ўғилчаси ҳам бор. У ўткан куни поездда
Тошкентдан келган, бугун эса Урганч – Бухоро – Самарқанд орқали Қаршига кетяпти. Гулора оддий ўзбек аёлининг
матонатига шунда тан беради: “Хоним, жонингиз тошдан ҳам қаттиқ экан-ку!
Ўзингизни асранг, синглим!” дейди. Нохос орқамга ўгирилсам, Гулора бир оз олдинга энкайиб, Меҳрибонни имкон
қадар биз эркаклардан пана қилиб, кўйлагининг кўкрак қисмини юқорироқ кўтариб тўғрилаб қўяди. Мен дарҳол
кўзимни олиб қочиб, йўлга қараб оламан. Шрфёримиз Ҳайитбой ака ҳам ички кўзгуга қарамасликка ҳаракат қилади.
Йўл-йўлакай шамоллаш учун битта бекатда
тўхтаган чоғимиз: “ Раҳмат, - дедим Гулорага, - Нуҳ пайғамбарнинг одобли ўғли
ҳам отасининг очилиб қолган авратини ёпиб
қўйган”. Гулора кулди. “Мен фақат ўзбек аёл-қизлари ҳаёли бўлади деб ўйлардим,
Сиз ҳам ғирт ўзбек экансиз ”, дедим. “Йў-ўқ, Набижонбей, барча турк аёл-қизлари
ҳаёли, иболи бўлади. Мен беихтиёр Меҳрибон хонимнинг очилиброқ қолган кўкрагини
беркитиб қўйдим. Афсус, баъзилар беихтиёр очилиб қолган авратни кўрса, масхара
қилиб кулади. Лекин, шукр, кўп аёлларимиз бировнинг айбини ёпади ёки астагина қулоғига пичирлаб аҳволни
англатади. Аёллик туйғуси бизни доим
ҳушёр этиб туради”, дейди Гулора.
Аёллик номусини ҳеч
қачон эсидан чиқармайдиган Гулорани ҳурмат қилмай бўладими?! Нафақат ўз номусини,
барча аёллар номусини ҳимоя қиладиган Гулорани ҳурмат қилмай бўладими?!
Бухородан Карманага ўтилди.
Карманада бизга Олотда “гумрукхона”да хизмат қиладиган бир йигит ҳамроҳ бўлди.
У Гулоранинг Туркистон Мухторияти тўғрисидаги ҳикоясини эшитиб, Қўқонда олинган
суратларини томоша қилиб: “Биз ўзимизнинг тарихимизни ҳурмат қилмаймиз”, деди
ўкиниб. Гулорага қайта-қайта миннатдорлик изҳор этди.
Самарқанд обидаларини томоша қилиб
ҳам, буюк зотлар мозорини тавоф қилиб ҳам, меҳмондўст Шаҳноза билан опа-сингил
тутинган чоқларида ҳам Қўқон воқеаларини қайта-қайта эслайди Гулора: “Шаҳар бир
ҳафта ёнғин ичида қолган, ўн мингдан зиёд инсон қатл этилган, Қўқонда қонхўр болшовойларга сотилган армани
дошноқлари томонидан мисли кўрилмаган қатли ом - ҳунрезлик содир этилган, мисли
кўрилмаган жиноят содир этилган”, дейди.
Гулорани ҳайратга солган яна бир
нарса шундан иборатки, “Қизил инқилоб”ни
қўлда қурол билан қарши олган ва Туркистон ҳудудида энг кўп қурбонлик
берган халқ қандай қилиб “Ассалом, рус халқи, улуғ оғамиз!” деб оппоқ тонгларни
қарши олади?! Бундай мадҳия ёзиб, уни жумлаи жаҳонга эълон қилиш учун нақадар
виждонсиз бўлмоқ лозим, нақадар инсоний қиёфани йўқотмоқ лозим?! Буни
билмайман!” деб осмонларга қарайди.
–
Мен атайлаб собиқ СССР қамровидаги турк жумҳуриятларининг
мадҳияларини бир-бирига қиёслаб кўрганман. Ўша мадҳиялар орасидаги энг
расволари Ўзбекистон билан Туркманстон мадҳияси эди, – дейди Гулора. – Лекин
бунинг учун халқ айбдор эмас, фақат ялоқхўр юрт оғалари айбдордир.
Биз ҳам
Гулоранинг фикрларига юз фоиз қўшиламиз.
Турк оламида ўнта Гулора бормикан? Турк оламида юзта
Гулора бормикан? Турк оламида мингта Гулора бормикан?.. Туф-туф, бизнинг
Гулорамизга кўз тегмасин! Эй Оллоҳ,
Гулорамизни Ўзинг асрагин!
Набижон Боқий,
Тошкент, Дўрмон
2013 йил, 4 апрель
