Ёзувчи Набижон Боқийнинг шахсий блоги: АНВАР ПОШОНИНГ ВАСИЯТИ. Чингиз афандига мактублар

Анвар пошонинг номи турк халқлари тарихида алоҳида урғу билан ёзиладиган муборак исмлар қаторидан ўрин олган. Унинг ҳаёт йўли билан боғлиқ баҳсу мунозаралар ҳамон давом этмоқда. Шўро тарихи мактаби тузини еган ва аксилтурк кучлар тарафдорлари бўлмиш олимлару сиёсатдонлар Анвар Пошони «саргузашт излаган» ва «Туркистон заминига адашиб бориб қолган одам» сифатида кўрсатишга уринадилар. Дарҳақиқат, бу тараф далил учун келтирган ҳужжатларга кўз ташласангиз, уларнинг шундай дейишга асоси бордек туюлади. Аммо, салкам юз йилдан буён фақат қора рангларда тасвир этилган Анвар пошо ҳаёти ва фаолиятини ҳар томонлама ўрганиш бошланган ХХ аср охири-XXI аср бошларидагина тарихнинг қоронғи саҳифалари ёриша бошлади. Ана шу ҳақиқат нури билан ёришган саҳифаларда Анвар пошонинг асл қиёфаси, унинг ҳаракатларининг асл моҳияти равшан кўрина бошлади.

Набижон Боқийнинг «Анвар пошонинг васияти» номли ҳужжатли романи айни шу тарихий ҳақиқатни ойдинлаштириш йўлидаги жиддий уринишлардан биридир. Набижон Боқий асари Анвар пошо шахсиятига бир нигоҳдир. Бу нигоҳ ҳали ўз қаҳрамони билан боғлиқ улкан ҳаётни ҳар томонлама қамраб ололгани йўқ. Қолаверса, бир асар ёки бир адиб ўзи эга бўлган имконият доирасида буни амаллаш беҳад мураккабдир. Шунинг учун биз «уриниш» сўзига урғу бериб ўтдик. Илло, бу уриниш катта меҳнат ва улкан муҳаббат мевасидир.

Асар Туркияда нашр этилди ва катта қизиқиш уйғотди. Китобнинг ўзбек тилидаги нашри ҳам яқин келажакда амалга ошади,деб умид қиламиз.

Анвар пошо шахсияти ва фаолияти унинг киндик қони томган Туркияда ва шаҳидий қони оққан Туркистонда ҳали саноқсиз бадиий асарлар ва илмий тадқиқотларга ўлмас мавзу бўлажагига ишониб, сизга Набижон Боқий асаридан айрим бобларни тақдим этамиз. Зеро, бугун, 4 август куни — туркийлар тарихида буюк мужоҳид Анвар пошо шаҳид бўлган кун сифатида абадий муҳрлангандир.

Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири

“ТАРИХНИНГ МОҲИЯТИ ВАТАН
ВА ОЗОДЛИКДИР…”
Озод Шарафиддинов

Қўлингиздаги китоб на роман, на қисса, на ҳикоя, на ривоят. У тарихий асар, илмий асар, аммо ҳикоядай завқ-шавқ билан ўқилади. Унинг биринчи саҳифаларини ўқиб чиқишингиз билан жуда ажойиб бир романга дуч келгандек охиригача қўлдан қўймайсиз. Негаки, бу китоб чинакам истеъдод билан, чинакам дард билан ёзилган. Унда фикр кўп, эҳтирос кўп, самимият кўп. Шунинг учун китобдаги мазмун дарҳол юрагингизга бориб етади, вужудингизни қамраб олади, сиз унинг энг теран, энг нозик пучмоқларигача етиб бормоқ учун ва шу туфайли бизга маълум деб ҳисобланган тарихимизни янгидан кашф қилмоқ учун талпинасиз. Ва китоб сўнгида муаллиф билан бирга “тарихнинг моҳияти Ватан ва Озодликдир” деган доно хулосага келасиз.

Китоб муаллифи Набижон Боқийнинг адабиётга кириб келганига ҳали кўп бўлгани йўқ, аммо у биринчи мақолалари ва илк китоблари биланоқ ҳамманинг эътиборини ўзига қаратди. Негаки, у мустақиллик адабиётининг элчиларидан бири сифатида адабиётга кириб келганди. У ҳозирга қадар шу маромини қўлдан бермай маҳкам ушлаб келмоқда.

Қўлингиздаги китоб “Чингиз афандига мактублар” деб аталади. Чингиз афанди туркиялик, Анвар пошонинг ўғли. У ҳаёт бўлса, ҳозир камида саксонга кирган бўлмоғи керак. Муаллиф уни танимайди, лекин атоқли миллий-озодлик курашчисининг ўғли сифатида унга мактублар билан мурожаат қилади. Демак, бу бир адабий усул, холос. Китоб ўн саккиз мактубдан иборат. Бу мактублар бизни йигирманчи йилларнинг бошига, инқилоб даврига, фуқаролар уруши даврига қайтаради, кўз ўнгимиздан бизнинг онгимизга “босмачилик ҳаракати” деган тавқи лаънат билан муҳрланиб қолган миллий-озодлик ҳаракатининг жонли манзаралари бирин-бирин ўта бошлайди. Ҳа, Шўролар замонида шўро тарихчилари бу давр ҳақида кўп ёзишган эди. Ўнлаб катта-катта китоблар, минглаб мақола ва рисолалар эълон қилинганди. Уларнинг ҳаммаси ҳайрон қоладиган якдиллик билан “большевиклар бизга бахт олиб келди, кимда ким уларга қарши бўлган бўлса, улар босқинчи, миллатчи, халқ душмани” деган сохта ҳақиқатни миямизга михдай қоқиб қўйганди. Жуда кўпчилик ўша коммунистик сафсатага чиппа-чин ишонган ва ўзининг фикрлаш тарзини шунга қараб бичган эди. Ўзбекни менсимаслик, унга паст назар билан қараш, унинг тарихини ёритишда ҳар қандай ҳақиқатдан чекиниш шу даражага етдики, халқнинг кўп асрлик тарихида йилт этган бирон саҳифа қолмади. Хуллас, Аллоҳнинг инояти билан Ўзбекистон мустақилликка эришгач, унинг тарихини бутунлай янгидан ёзиб чиқиш зарурияти кўндаланг бўлди. Кўп йиллар мобайнида поймол қилинган миллий ғуруримизни тиклаш учун, онгимизни коммунистик хурофотлар асоратидан холи қилмоқ учун тарихимизни ҳақиқат кўзи билан қайтадан кўриб, адолат нуқтаи назаридан қайта баҳолаб чиқмоқ талаб қилинар эди. Набижон Боқий ана шу улуғвор ва қийин вазифанинг ўз маҳрига тушган қисмини бажаришга жазм қилипти ва бу ишни ҳавас қилса арзийдиган катта бир жасорат билан амалга оширипти.

Китобнинг бош қаҳрамони — Анвар пошо. Биз авваллари ҳам бу турк зобитининг номини кўп эшитган эдик. Аммо уни саргузаштталаб бир одам деб, инглиз разведкасининг жосуси деб, шахсий манфаатлари йўлида катта жонбозлик кўрсатган одам деб эшитган эдик. Набижон Боқий бу “анъанавий” қарашларни бутунлай рад этади ва Анвар пошони истеъдодли саркарда сифатида кўрсатади. Набижоннинг кўрсатишича, Анвар пошо Туркистонга “Иттиҳод ва тараққий” партиясининг топшириғи билан келган ва большевикларга қарши кураш олиб бораётган миллий кучларни бирлаштириш мақсадини кўзлаган. Шу ниятда у Бухорога келган, Шарқий Бухорода ҳаракат қилган, Иброҳимбек билан музокаралар олиб борган, дастлаб ўз мақсади йўлида анча муваффақиятларга ҳам эришган. Бироқ Туркистондаги курашчиларнинг миллий онг даражаси ҳали пишиб етилмагани туфайли уларни ягона Ғоя атрофига бирлаштириш жуда қийин кечади: тарқоқлик эса ўз навбатида мағлубиятга замин бўлади. Охир-пировардида Анвар пошо собит сафдошлари билан бирга Болжувон депарасидаги тенгсиз жангда шаҳид бўлади ва қутлуғ қони тўкилган жойга, яқин қирга дафн этилади (дарвоқе, орадан етмиш тўрт йил ўтгач — 1996 йилнинг 4 август куни Туркия ҳукуматининг ташаббуси билан Анвар пошонинг хоки Болжувондан Истанбулга элтиб қайта дафн қилинди).

Хуллас, шу тарзда Набижон Боқий Анвар пошони Туркистон озодлиги учун курашган, бу ердаги миллий-озодлик ҳаракатига раҳнамолик қилган халқ қаҳрамони сифатида кўрсатади. Бизнинг онгимиз коммунистик оғулар асоратидан бутунлай холи бўлиб улгурмагани учунмикан, бундай хулосани дабдурустдан қабул қилишга қийналамиз. Мен ўйлайманки, Анвар пошо ҳақидаги ҳақиқат, эҳтимол, юқорида зикр этилган бир-бирига зид икки фикр оралиғидадир. Ҳар ҳолда, ҳақиқат фикрлар тўқнашувида туғилса, таққослар ва қиёсларда майдонга келса, фақат бир қутбдаги фикрни такрорлайвермасдан, кимдир иккинчи қутбдаги фикрни ҳам айтиши керак. Демоқчиманки, менга ёхуд бошқа бировга манзур бўлиши ёки бўлмаслигидан қатъи назар, Набижон Боқий ўз қаҳрамонларига баҳо беришда ўз концепциясига, ўз нуқтаи назарига эга бўлишга бутунлай ҳақли! Бунинг устига, китобни ўқиш жараёнида сиз беихтиёр муаллиф томонга ўтиб бораётганингизни сезмай қоласиз — унинг фикрлари, баҳолари, қарашлари сизни ўз жозибасига чулғаб олади. Бу бежиз эмас, албатта. Бу ўринда китобга жозиба бахш этган нарса фақат унинг замиридаги эҳтирос ва самимиятгина эмас. Китоб жуда бақувват фактик материал асосига қурилган. Набижон бир неча йиллар мобайнида Ўзбекистон Давлат архивида, Тожикистон давлат архивида, Тожикистон Компартияси архивида, Ўзбекистон КГБ архивида, бир қатор шахсий архивларда иш олиб борди: биздаги миллий-озодлик ҳаракатига бағишланган Абдулла Ражаб Бойсуний — Туркистонийнинг “Туркистонда миллий мужодала” деган ғоят ноёб китоби материалларидан, Анвар пошонинг Токиода нашр этилган мактубларидан фойдаланган. Буларнинг бари китобга бақувват ишонтириш кучини бахш этган. Ҳар ҳолда, муаллиф айтган мулоҳазалар ёхуд келтирилган дилиллар гоҳо маъқул келмаса, уларни рад этиш унча осон эмас.

Фактик материалнинг сероблиги муаллифга воқеаларни кенг кўламда кўрсатиш, тарихий рангларни анча ҳаққоний тасвирлаш имконини берган. Биз китобда Қўқон мухторияти атрофидаги воқеалар билан ҳам, Ҳисордаги одамларнинг турмуш шароитлари билан ҳам, лақайларнинг этник таркиби билан ҳам батафсил танишамиз. Айни чоқда, китобда Иброҳимбекнинг сиёсий портретини чизишгагина эмас, характер белгиларини кўрсатишга ҳам катта аҳамият берилган. Унинг ўзига хос мағрур сиймоси, тоғликларга хос букилмас қадди-қомати, ўткир нигоҳи кўз ўнгимизда яққол кўринади.

Шундай қилиб, Набижоннинг китобида бизга яқин тарихимизнинг муайян манзаралари — фуқаролар урушининг қонли саҳифалари намоён бўлади. Ҳа, ўша воқеалар, ўша таниш фожиалар. Фақат талқин бошқа, баҳо бошқа, улардан чиқариладиган хулосалар бошқа. Кўрамизки, ўзбеклар Октябр инқилобини қучоқ очиб, гулдурос қарсаклар билан кутиб олган эмас экан. Кўрамизки, ўзбеклар ҳам баъзилар айтганчалик, у қадар анойи бўлмаган эканлар — улар большевиклар салтанатига подага ҳайдалган молдай кириб кетавермаган эканлар. Ўзбеклар большевикларга қўл қовуштириб, қуллуқ қилиб, “осадиган бўлсаларинг, арқонни биз олиб келайликми ё ўзларингдан бўладими?” деб мутеликларини намоён қилишмаган экан. Аксинча, уларнинг инсоний ғурури юксак бўлган, юракларида мардлик жўш урган. Улар учун эътиқоду иймонни, номусу виждонни, эрку ихтиёрни сотиб тирик юргандан кўра, қўлда қурол билан курашиб, тик туриб ўлган яхшироқ эди.

Ҳа, Набижоннинг китоби бизга боболаримизнинг мардлигини, шижоатини ибрат қилиб кўрсатадиган китобдир. Айни шу сифати унинг энг қимматли томонидир.

“Чингиз афандига мактублар” кечаги кун манзараларини ҳаққоний тарзда қайта тиклаган. Лекин, унинг қиммати фақат шунда эмас. Тарих Набижон учун бир бўлиб ўтиб кетган олис ўтмиш эмас, балки бугун ҳам давом этаётган, юракларга ўт солиб, ҳаракатга ундаётган жонли жараёндир. Тарихни англаш, идрок этиш керак. Бугунги кунларимиз учун жонларини фидо қилган боболаримизнинг покиза руҳи ҳозир ҳам одамларнинг виждонига тўғридан-тўғри мурожаат қилади:

“Биз ўз Ватанимизни биламизми?
Биз Озодликни биламизми?
Биз ота-боболаримизни биламизми?”

Тарихни билмак — ана шу саволларга жавоб топмоқ, наинки жавоб топмоқ, балки жавоб топиб, хулосалар чиқариб, фақат сўзларимизда эмас, амалий ишларимизда, кундалик фаолиятимизда муқаддас мустақиллигимизни бақадри имкон мустаҳкамламоқдир.

1997

КИТОБ ҲАҚИДА

Мамлакатимизда яқин тарихимиз ҳақидаги қотма тасаввурларнинг узоқ йиллар ҳукм суриши янги ва яхши мавзуларнинг юзага чиқишига тўсқинлик қилиб келди. Бу ҳолат, айниқса, яқин ўтмишдаги турк сиёсий ҳаётида ўзининг муносиб ўрнини қолдирган Анвар пошодай улуғ сиймо ҳақида чалкаш тушунчаларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Шу туфайли бўлса керак, энг ҳақоратомуз қарашларни илгари сурувчи китоб ва журналлар чоп этилиб, жамоатчилик фикри шакллантирилди(!).Тарихимиз ва тақдиримиз тўғрисида сўз борганда майдон бўш қолдирилди, хулоса навбати нимагадир доим бегоналарга берилди.

Жавоби топилмаётган мавзуларда бир гапдан бошқасини билмайдиган тўти каби сийқа хорижий манбалардан ёрдам сўрадик, ҳатто уларнинг номини келтириш билан маънавий қониқиш ҳосил қилишдан ҳам уялмадик(!). Яқин тарихимиз ҳақида сўз юритувчи “тадқиқотчилар” эса Анвар пошодай миллатпарварларимизга “императорликни қулатган одам, жангари, туронпараст, пантуркист” каби сифатларни чапладилар, ўтмишимизга оврўпалик империалистларнинг кўзойнаги остидан қарадилар. Энг ачинарлиси, ғарбликларнинг қулоғимизга қуйган бу таҳлил ва таҳқирларини мутлақ ҳақиқат деб қабул қилганимиз бўлди. Бу ҳолатнинг энг асосий сабабларидан бири – шароитни ичдан билган маҳаллий ижодкорларнинг бу мавзуда изланиш олиб бормагани, ёзмаганидир. Ёзмоққа уринганлар ҳам ё ғафлат ёки хоинлик сабаб маслакдан янглишдилар. Шу сабабдан Анвар пошо мавзуси Советлар иттифоқи Коммунистик партиясининг совуқ архивлари сингари мамлакатимизда ҳам қоронғу ва чанг босган жавонларда унутилишга маҳкум этилди.

Мана шундай вазиятга нашрга тайёрлаганимиз бу асар бир неча жиҳатлари билан аҳамиятлидир. Даҳшатли Биринчи жаҳон уруши ва Турон ўлкаларини остин-устин қилган Октябр инқилобидан юз йилга яқин вақт ўтгач илк бор Набижон Боқий – Туркистон заминининг фарзанди ва ижодкори сифатида Анвар пошо тўғрисида асар яратди. Бу мавзуда Абдулла Ражаб Бойсуний, Окай Курт ва Али Бодомчи каби бир қанча кишилар ҳам қалам тебратганлар. Демак, ёлғиз Набижон Боқийгина бу ишга қўл урмаган. Бироқ, 70 йиллик темирпанжа Совет режимидан кейин бундай китобнинг ёзилиши муаллифни бошқалардан ажратиб кўрсатиш учун етарли.

Иккинчи сабаб. Ёзувчи Набижон Боқий ўз асарини “ҳужжатли роман” деб атаганига қарамай, унда романдан кўра ҳужжатлилик белгилари кўпроқ. Адиб архив ҳужжатлари, воқеаларни ўз кўзи билан кўрган кишиларнинг гувоҳликларига суянган ҳолда романтизмдан четлашиб, ўша даврдаги Туркистон ўлкаси, унинг бир бўлаги бўлган Анвар пошонинг совуқ темир қутиларга қамалган руҳини ёруғликка олиб чиқади.

Ёзувчи “ҳужжатли роман”ида кўп қўлланилмайдиган услуб – “Мактуб”ларни туркий адабиётда биринчи бўлиб синовдан ўтказади. Илк бор рус ёзувчиси Достоевский томонидан қўлланган бу услуб доимий романдан фарқ қилади, бироз қийинроқ. Чунки классик услубда бор бўлган диалоглар, монологлар, воқеаларнинг учинчи шахс тилидан ҳикоя қилиниши “мактуб” йўналишида йўқ. “Мактуб” турида мактубни ёзган киши (ёзувчи) билан олган киши (ўқувчи) воқеалар билан боғлиқ бир қанча маълумотларга эга бўлиши лозим. Йўқса, фикр нима тўғрида бораётгани мавҳум бўлиб қолиши ҳеч гап эмас. Оддий бир мисол. Кимлар учундир тўла-тўкис тушунарли бўлган хатни учинчи бегона шахс, яъни биз умуман тушунмаслигимиз мумкин. Набижон Боқий тарихий давр бўлган Совет инқилоби ва тарихий шахс бўлган Анвар пошони сюжетнинг марказига қўяди. Адиб ўз тажрибаси билан туркий адабиёт оламига янги бир услуб олиб кирди.

Учинчиси. Асарда тасвирланган воқеа-ҳодисалар ва кишилар 70 йиллик Совет режимидан кейин ўша тарихий ўлкада туғилиб-ўсган зиёли тилидан баён қилинади. Муаллиф бугун ўзаро ришталар узилиб, кечмиш ва келажакнинг алоқаси кесилгани ҳақида ёзади. Айтмоқчи бўлганимиз, балки оддий бир рамзий ифодадир. Набижон Боқий биз билан боғланиш учун “Буюк Турон” кўчасининг манзилини беради. Бу сўзда қадимий маслагимизнинг моҳияти намоён бўлгандай гўё.

Тўртинчиси. Китоб номи Анвар пошонинг “Васиятлари”дан олинди. Бугунга қадар бошқа кўпгина муаллифлар Анвар пошонинг бир қанча мактубларини тўплаб нашр қилган. Бироқ Москвадаги КГБ архивларида бўлган бу “Васият” илк бор дунё юзини кўряпти. Шаҳиди муҳтарам Анвар пошонинг бугун юзага чиққан ва шаҳид бўлишидан бир кун олдин Қурбон ҳайити кечаси ёзилган васияти икки жиҳатдан диққатга сазовордир. Биринчиси, илоҳий бир ҳикматнинг зуҳури эканидир, шаҳид бўлишини сезгандай ўзининг ўлимидан сўз очади; иккинчиси эса, одатдан ташқари тарзда васиятномада бирорта моддий нарсанинг тилга олинмаганидир. Бугунги кун кишиси ва ўқувчиси учун бу ғайритабиий ҳолат бўлиши мумкин. Лекин Анвар пошони бироз бўлса-да таниган одам бундан ажабланмайди. У видолашув мактубида бу дунёнинг ўткинчилигини, одамнинг олиб кетадиган бор-йўқ нарсаси бир қулоч кафанлигини айтиб, Ватаннинг бахти — ҳур ва озодлиги йўлида шаҳидлик ва курашни васият қилади. Анвар пошо бу ерда армияга раҳбарлик қилиб, мингларча аскарга ҳужум амрини берган капитан ёки ўзига содиқ кишиларга буйруқ бериб туришдан бошқани билмайдиган жаҳонгир эмас, балки охир замон дарвеши сингари ўз наслининг сўнгги тимсоли сифатида намоён бўлади.

Ёзувчи Набижон Боқий шу кунгача биз тўплай олмаган эски Совет архиви ҳужжатлари ёрдамида ўтмишнинг зулмат қаърида ётган Анвар пошонинг муҳожирлик ва мужодала йилларини ойдинлаштириб беришга ҳаракат қилади.

Адибнинг яна бир хизмати – шу кунгача маълум бўлмаган фактларни қаламга олганидир. Анвар пошонинг мужодаладаги маслакдошлари, айниқса, Иброҳимбек ва унинг атрофидаги кишилар ўртасидаги муносабатлар ҳақида объектив фикр юритади. Айни замонда “Нима сабабдан?” деган саволни ўз-ўзига бераркан, аччиқ хулосалар чиқаради, ўша даврдаги Туркистон ва туркий халқларнинг ижтимоий ва сиёсий ҳаёти ҳақида бой маълумотлар беради.

Назаримизда, бу фактлар Советлар иттифоқи юзага келмасидан олдинги Турк дунёсини тасаввуримизда жонлантириш асносида, 90-йиллардан кейин бир-бирига терс бўлиб қолган “мустақил(!) туркий жумҳуриятлар” орасидаги зиддият ва келишмовчиликларнинг таг-томири қаердалигини, бирлашмасликнинг бадали нима бўлажагини кўрсатиб, огоҳлантириш бераётгандай гўё.

Турон тимсоли жаннатмакон Анвар пошо ҳазратлари Туркистондаги шаҳодати билан орадаги кўприклар тамом қулаганидан 70 йил ўтгач ҳам бирликка чорлаб турибди. Туркияликлар учун у якдиллик жабҳасидаги ягона таянч нуқтадир. Туркистон туркийлари йиллар давомида Туркия туркийларини унинг тимсолида эслаганлар, 90-йилларда темир парда қулагач эса Туркиядан борган ҳар киши унинг ҳурмати билан қучоқ очиб кутиб олинган. Албатта, қучоқ очиб кутиб олинган кишилар ва ўзаро муносабатларнинг сўнгги нима билан тугаганини тортишмоқ бу асарнинг ҳам, бу сатрларнинг ҳам мавзуси эмас. Аммо…

Шарқдаги туркийлар ва Ғарбдаги туркийларга мардона ва муносиб ҳаёти билан дунё тургунча турадиган “Турон идеали”ни мерос қолдирган Анвар пошо ҳазратлари ҳаққига яна бир даъфа дуо қиларкан, бу асарни бизга армуғон этган муҳтарам Набижон Боқийга қалб тўла ташаккур ва саломларимизни йўллаймиз.

ҲУЖЖАТЛИ РОМАНДАН АЙРИМ БОБЛАР

БЕШИНЧИ МАКТУБ

Агар менинг қўлимдаги маълумотлар тўғри бўлса, 1918 йил 8 октябр куни Талъат пошо раҳбарлигидаги ёш турклар ҳукумати истеъфо беради. Ўйлайманки, уларнинг ягона мақсади ҳокимиятни эгаллаб ўтиришдангина иборат бўлганида, албатта, референдум ўтказибми ёки бошқа бир ҳийла-найранг (айтайлик, ҳарбий тўнтариш) йўли биланми ваколатларини сақлаб қолиши мумкин эди. Чунки ҳарбий қувватлар бевосита Анвар пошога бўйсунарди. Боз устига, Анвар пошо “мусулмон олами ҳалифасининг куёви” эди ва у Усмонли туркларнинг энг суюмли миллий қаҳрамони ҳисобланарди. Замонавий ибора билан айтганда, ўша пайтда Туркияда мавжуд бўлган сиёсий ва давлат арбоблари ўртасида Анвар пошо энг юқори “рейтинг”га эга эди. Бироқ, Триумвират (Талъат пошо, Жамол пошо, Анвар пошо) ўзининг шахсий манфаатидан воз кечиб, Туркияда энди куртак чиқараётган ҳақиқий демократия учун намуна мактабини яратади. Истеъфодан сўнг бир ой ўтар-ўтмас Антанта иттифоқчиларининг ҳарбий кемалари Босфор бўғозида пайдо бўлади: “Иттиҳод ва тараққий” фирқасининг Марказий қўмитаси Туркия учун енгилроқ бўлган шартлар асосида сулҳ тузиш мақсадида ёш туркларнинг раҳнамоларига мамлакат дохилиндан чиқиб кетишни таклиф этади. Раҳнамолар азбаройи мамлакат фойдасини кўзлаб Олмониянинг ҳарбий кемасида Туркия соҳилларини тарк этади. Антантанинг тазйиқи остида Истанбулда Триумвират устидан суд бошланади…

Янглишмасам, ўша пайтлари Туркияда Анвар пошо номини бадном қилиш кампанияси бошлаб юборилади. Ўз хоҳиши билан ҳокимиятни топширган ва муҳожирлик азоб-уқубатларини бўйнига олган кечаги мухолифат кучларга нисбатан “ёв қочса, ботир кўпаяр” тарзида бошланган кампания, албатта, Камол пошо ҳукумати учун уятли бир ҳолдир. Аслида, истеъфо ва муҳожирлик даври Анвар пошо ҳаётининг энг ёрқин саҳифаларини ташкил этади.

Анвар пошо Берлинга етиб келган пайтда Олмонияда инқилоб авж олган, император тахтдан ағдарилиб, Веймар республикаси эълон қилинган эди. Анвар пошо Берлинда қўл қовуштириб ўтирмайди. У Туркистонда вужудга келган аҳволни синчиклаб кузатади ва тегишли хулосалар чиқаради. Ўтган галги мактубимда қайд этганимдек, “рус ҳукумати марказияси бу инқилобга (Бухоро инқилоби назарда тутиляпти: изоҳ меники — Н.Б.) бутун қуввати ила тарафдор бўлгани ҳолда ишнинг ташқарисида қолмаслик учун ниҳоятда айёрона ҳаракат қилаётир”, деган тўхтамга келади. Ҳақиқатан ҳам, болшевиклар Осиёда “айёрона” ҳаракат қилади. Лекин, аста-секинлик билан, пинҳоний тарзда кураш жабҳасини Осиёга — мусулмон оламига кўчирадилар. Ўша йиллари болшевиклар ҳукуматининг Ҳарбия нозири бўлган Л. Д. Троцкийнинг Марказқўмга кетма-кет тавсия этган махфий мактублари мана шу жиҳатдан диққатга сазовордир:

“Шак-шубҳа йўқки, Қизил Ўрду энди Оврупо дохилиндан кўра, Осиё дохилинда сиёсатга кўпроқ самарали таъсир кўрсатади. Агар Осиёга ўрнашиб олсак, то қулай имконият пайдо бўлгунга қадар Оврупода рўй бераётган воқеаларни бемалол кузатиб туришимиз мумкин. Айни замонда Осиёда фаолроқ ҳаракат қилишимиз ҳам мумкин. Чунончи, Можористонда Шўро ҳокимияти ўрнатишдан кўра, Ҳиндистонда шундай ҳукумат ўрнатишимиз осонроқ… Афсуски, шу пайтгача биз Осиё масаласига етарли аҳамият бермадик. Ваҳоланки, Париж ва Лондонга олиб борадиган йўл Афғонистон, Панжоб, Бенгалия орқали ўтажак… Биз яқин-яқингача асосий диққат эътиборимизни Ғарбга қаратдик ва тўғри қилдик. Ҳозир эса вазият кескин ўзгарди. Бу ҳолни аниқ-равшан идрок этмоқ лозим. Болтиқбўйи қўлдан кетди… Бизнинг галдаги вазифамиз — халқаро ҳаракатлар марказини Осиё йўналишига кўчиришдан иборатдир… Афғонистон билан Англия ўртасида тузилган сулҳ бизнинг манфаатимизга зарар келтиради. Туркистондан келаётган хабарларда айтишилича, Англия зўр бериб Эрон, Бухоро, Хева, Афғонистонни Шўро Туркистонига қарши бўлган блокка бирлаштиряпти… Шарқда қатъий ва шиддатли ҳаракат қиладиган фурсат келди.

1919 йил 5 август, Лубна ”.

Албатта, фурсатни бой бермасдан ҳаракат қилиш тақозо этиларди. Аммо, ҳарбий умумияда бир-бирига рақиб бўлган жабҳада қўмондонлик қилган саркарда Москвада кутилаётган меҳмон саналмасди. Боз устига, Русия фуқаролар уруши исканжасида қовурилиб, болшевикларнинг ҳокимият тепасида қолиш-қолмаслик масаласи ҳал бўлаётган қалтис бир давр бошланган эди. Ҳатто болшевиклар мамлакатдан жуфтакни ростлаш учун ҳозирлик кўришар, давлат хазинасидан ва насроний ибодатхоналардан ўмарган олтинларини Свердловнинг уйида сақлаб туришар, айни пайтда, чиқмаган жондан — умид дейишиб, “Ишчи-деҳқон-аскар ҳукумати”ни асраб қолиш ниятида халқаро III Интернационал ташкилотини тузишга киришган эди. Шу мақсадда болшевикларнинг гумашталари дунёнинг турли мамлакатларида изғиб юришарди. Хусусан, Олмонияда гапга чечан Карл Радек исмли зот (уни Сталин 1937 йилгача эшакдай ишлатиб, охири оттириб ташлайди) III Интернационалга тарафдорлар қидириб юрарди. Табиийки, у Туркиянинг собиқ Ҳарбия нозири Берлинда муҳожирликда яшаётганини эшитади ва тўхтовсиз равишда Москвадан суюнчи олади. “Сафимизга жалб этилсин!” мазмунида Радекка кўрсатма берилади. Биринчидан, болшевиклар Анвар пошонинг обрў-эътиборидан фойдаланиб, мазлум мусулмонларни III Интернационал қаватига тортмоқчи бўлади. Иккинчидан, ҳар томонлама мустаҳкамланаётган Туркиядаги Камол пошо ҳукумати болшевиклар билан ҳамкорлик қилишга кўндирилади. Акс ҳолда, потенциал мухолиф — Анвар пошо биз тарафда: уни сенга қарши гиж-гижлаб юборамиз, дейишади болшевиклар. Хуллас, Карл Радек ажойиб кунларнинг бирида Анвар пошо билан Берлинда алоқа ўрнатади. 1919 йил 2—6 март кунлари Москвада III Интернационалнинг таъсис қурултойи бўлиб ўтади. Бу анжуманда Анвар пошонинг иштирок этгани номаълум. Лекин, 1919—20 йиллари у гўё Ленин билан учрашади ва Русия Хорижия вазири Чечериннинг истаги билан “Ислом инқилобчилари жамияти”ни тузади . Дастлабки пайтлари Анвар пошо болшевикларнинг мазлум миллатлар тўғрисидаги гапларига ишонган бўлиши мумкин. Эҳтимол, шу боис 1920 йил Август-сентябр ойларида Боку шаҳрида III Интернационал шиори остида ўтган Шарқ халқларининг қурултойида иштирок этгандир? Ҳар ҳолда, Анвар пошонинг Боку анжуманида иштирок этиши Туркистондан борган вакиллар учун ҳам фойдали бўлади: улар анжуман мажлисларидан бўш пайтларида болшевикларнинг кўзидан хуфя гўшаларда учрашади, фикр алмашади. Анвар пошо қурултой минбарида сўзлаган нутқининг матнини шундай бошлайди:

“Бугун бизни асрлардан бери эзган ва чирқиратиб сўйиш билан чекланмасдан, қонимизни ичган, ўлдирган дунё империалист ва капиталистларига қарши мужодаламизда қўлини тутажак ва Оврупо политикачиларининг ёлғончилиги нисбатида тўғри ва сўзига ишонса бўладиган, миллатларнинг ҳуқуқ ва ҳурриятини танимли программасига ёзмиш Учинчи Интернационал каби бир уюшманинг ёнида мавқега эга бўлганимиз билан бир-биримизни табриклаймиз! ”.

Афандим, ёдингизда бўлса, мен илгари ҳам Анвар пошонинг Учинчи Интернационал анжуманида сўзлаш учун ёзган нутқ матнидан баъзи ўринларига эътиборингизни қаратган эдим. Қуйида Анвар пошо болшевиклар билан ҳамкорликка рози бўлган пайтлари ҳам мазлум Туркистон халқи тўғрисида мудом қайғурганини кўрсатадиган айрим ўринларни, такрор бўлса-да, келтириб ўтмоқчиман:

“Биз халқнинг орзу-истакларини биламиз. У ўз хоҳишини эркин амалга оширишига тарафдормиз. Бизни севадиганлар билан биргамиз ва улар билан бирга ўламиз! Бизни севмайдиган халқнинг ҳам ўз ишини ўзи ҳал қилишига тарафдормиз!

Биз инсонлар бир-бирини аёвсиз бўғизлашига қаршимиз ва шунинг учун абадий бир сулҳ тузиш ниятида Учинчи Интернационал билан биргамиз. Биз меҳнаткаш халқнинг осойишталиги тарафдоримиз. Овруполик бўлсин, маҳаллий бўлсин, чайқовчию судхўрларга қаршимиз. Биз мамлакатимизнинг зироат ва саноат жиҳатидан ривожланишини истаймиз! Солиқлар фуқаро манфаатини муҳофаза қилиши керак.

Халқ қачонки ўзлигини англасагина ҳуррият ва осойишталикка эришади. Халқнинг миллий қадриятларини ҳурмат қилган ҳолда мамлакатни чинакам маърифатли этиш тарафдоримиз. Бу йўлда биз учун эркак ва хотиннинг фарқи йўқдир ”.

Келтирилган кўчирмадаги сўнгги жумлага изоҳ бериб ўтиш жоиз, шекилли. Анвар пошо “эркак ва хотиннинг фарқи йўқдир” деганда, албатта, болшевикларнинг “ахлоқ кодекси”да баён қилинган “тенглик”ни назарда тутмайди. Маълумки, болшевиклар “ишчи кучи” сифатида (ижтимоий турмушнинг энг оғир жабҳасида) хотин-қизларнинг эркаклар билан “тенглиги”ни таъминлайди. Анвар пошо эса ўз нутқида бандма-банд санаб кўрсатган ижтимоий турмушнинг фақат маориф соҳасида “эркак ва хотиннинг фарқи йўқдир” деб таъкидлайди. Яъни, Қуръони каримда, Ҳадиси шарифда буюрилмиш “ҳатто Чинга бориб бўлса ҳам илм ўрганингиз!” деган исломий даструламал эркак ва хотинга (муслим ва муслимага) баробар тааллуқли эканини айтади.

Анвар пошо оташин нутқ сўзлаган ўша қурултойда Туркистон вакиллари қаторида машҳур миллатпарвар шоир Абдулҳамид Чўлпон ҳам қатнашади. Шоир қурултой таассуротлари тўғрисида иккита шеър ёзиб қолдирган. Биттаси “Бокуга, Шарқ қурултойига кетганда” деб номланади, иккинчиси “Ёруғ юлдузга (Ҳазор эсдалиги)” деб номланган. Чамамда, шоир “ёруғ юлдуз” деб айнан Анвар пошони назарда тутади. Мана бу шеърий парчани ўқиб кўринг:

Майли, майли қандоқ аччиқ бўлса ҳам
Тўғри сўзни яширмасдан сўйлайвер.
Ҳар қанчалар юрак ёрғич куй бўлса,
Ботир бўлиб секингина куйлайвер.
Ўтганларнинг заҳари ҳам бу кунда
Кўнгилларга тегмай ўтган кабидир.
Кечмишларнинг йиғиси ҳам шу кунда
Йўқсул дилни суюнтирар кабидир.
Фалокатлар кўрган ота-боболар
Истиқболнинг қимматини билмаган.
Эл ва юртни сақлар учун сўнг хонлар
Тузуккина чора-тадбир қилмаган.
Биз йўқсуллар бошқаларга қўл бериб,
Чет оёқлар томонидан эзилдик.
Ҳар ярамас, ҳар бузуқнинг тагида
Алам тортган, жабр кўрган биз эдик.
Етар, бўлди! ”

Чўлпон шоир қалби билан Анвар пошо нутқидан илҳомланиб, шеърларини қоралама қилиб ўтирган дамларда қурултой раёсатининг раиси Зиновев қўлига шошилинч телеграмма келтириб берадилар. У раёсатда ёнма-ён ўтирган К. Радек билан бир оз энгашиб, пичир-пичир гаплашди. Сўнг Анвар пошо маърузаси бўйича мунозарага чиққан нотиқнинг сўзини кесиб:
— Ўртоқлар! Бухорода инқилоб ғалаба қилди! Барчангизни шу қутлуғ зафар билан табриклашга ижозат бергайсиз! — дейди кўзлари чақнаб. Сўнг, қўлидаги телеграммага кўз югуртириб: — Ушбу табрик телеграммасига Туркистон жабҳасининг қўмондони ўртоқ Фрунзе, III Интернационал Ижроқўмининг аъзоси ўрт. Сафаров, Туркжабҳа инқилобқўмининг аъзоси ўрт. Иброҳимов, Бухоро Компартиясининг раиси ўрт. Ҳусаинов, Бухоро Нозирлар Шўросининг раиси ўрт. Файзулла Хўжа, Бухоро Инқилобқўмининг котиби ўрт. Ориповлар имзо чекканлар. Демак, 1920 йил 5 сентябр куни Бухорода инқилобий тўнтариш рўй берди. Ура, ўртоқлар! — деб бақиради.
Чўлпон не аҳволга тушганини тасаввур қилиш мумкин: у Туркистондан жўнатилган барча вакиллар каби алданганини, бироқ теран заковат соҳиби Анвар пошони алдаб бўлмаслигини билади. Бухорои шарифни қонга ботиришга ҳозирлик кўраётган болшевиклар Русия дохилиндаги мусулмон халқларининг обрў-эътиборли зотларини атайлаб Бокуга — Бухородан йироқ масканга тўплаб, гўё уларнинг ихтиёрига “шарқ халқларининг тақдирини ҳал қилиш ҳуқуқини” топшириб қўяди. Ўзлари бўлса, “ёш бухороликларнинг илтимосига биноан” мустақил мусулмон мамлакатини ишғол қилади.

Учинчи Интернационалнинг Бокудаги анжумани худди Леонид Брежнев давридаги КПССнинг қурултойлари каби бир ҳафтадан ортиқ давом этади. 5 сентябр куни Бухоро инқилобчиларидан табрик телеграммаси борган бўлса, 1920 йил 12 сентябр куни Туркистон жабҳасининг қўмондони Соколов имзоси билан Зиновев ва К. Радек номига шифрали махфий телеграмма жўнатилади. Унда: “Сизларга маълум қиламизки қурултойда қатнашаётган туркистонлик вакиллар тасодифан сайланган. Сайлов болшевикларнинг назоратида ўтказилмаган. Вакиллар сафига Туркистонда ишлашга яроқсиз бўлган кўпчилик кириб олди. Уларнинг аксарияти ички фирқавий бўлиниш пайтида ўзларини фош этиб қўйган. Туркистондаги жамоат ташкилотлари, мусулмон меҳнаткашларнинг қуйи табақаси Т. Рисқуловнинг сиёсий йўлини қўллаб-қувватламайди ”, дейилади… Турор Рисқулов 1920 йилда Туркистон АССР Марказий ижроқўмининг раиси эди. 1921—22 йилларда уни Москвага ишга олиб кетадилар, 1922—24 йилларда Туркистон АССР Халқ Комиссарлар шўросига раислик қилади. 1924 йил 27 октябр куни (Ўзбекистон ССР ташкил этилгач) Т. Рисқуловнинг ўрнини Файзулла Хўжа эгаллайди. Т. Рисқулов Файзулла Хўжа билан тенгдош (1896 йили туғилган) бўлса-да, аммо “издошидан” бир йил узоқ яшайди — уни Шўро ҳукумати 1938 йилда отиб ташлайди.
Демак, Бокудаги анжуманда Туркистондан борган вакиллар сафида Т. Рисқулов (Туркистон Шўро мухториятининг оқсоқоли) ҳам қатнашади.

Тошкентдан борган телеграммалар остидаги имзолардан ҳам кўриниб турибдики, 5 сентябр куни Туркистон жабҳасининг қўмондони бўлиб турган Фрунзе 12 сентябр куни ўз ўрнини Соколов исмли кимсага бўшатиб беришга улгуради. Чунки вазифасини “шараф” билан адо этган Фрунзени Русия Марказияси Москвага чақириб олади. Бухорода эндигина “тахт”га ўтирган — нозирлар Шўросининг раиси лавозимига тайинланган Файзулла Хўжа ва бошқалар ўрт. Ленин ва ўрт. Троцкий номига 1920 йил 11 сентябр куни шошилинч телеграмма йўллаб, “ҳарбий-сиёсий ишларни охирига етказгунча ўртоқ Фрунзени ўз вазифасида қолдириб турилишини илтимос” қилади. Бироқ, негадир “бухоролик болшевиклар”нинг илтимоси қондирилмайди.

Бокуда Шарқ халқларининг қурултойи нима сабабдан ўн кундан ортиқ давом этгани тушунарли бўлса керак. Бу қурултой гўё III Интернационал шиори остида ўтаётган бўлса-да, Компартия архивида сақланиб қолган ҳужжатларда “III Интернационал конгресси” деб номланса-да, аммо 70 йил давомида СССРда чоп этилган адабиётларда бирор марта ҳам Боку қурултойи “III Интернационал конгресси” сифатида қайд этилмайди. Ҳатто “қайта қуриш” даврида Тошкентда ўзбек туркчасида нашр этилган “Энциклопедик луғат”да (Тошкент — 1988 йил): “2-конгресс (1920 йил 19 июл — 17 август, Петроградда очилган) К. И. уставини ва “Коминтернга аъзо бўлишнинг 21 шартини”, шунингдек, аграр ва миллий мустамлака масалалари бўйича программавий қарорлар қабул қилди… 3-конгресс (Москва, 1921 йил 22 июн — 12 июл) ягона фронт тактикаси асосида ишчилар синфининг кўпчилигини ўзига қаратиш масаласини қўйди ”, деб изоҳ берилади. Демак, болшевиклар “Шарқ халқларининг раҳнамоларини” чалғитиш учун Бокуда “III Интернационал” театру томошасини ташкил этади. Улар ҳатто Шўро идораларида хизмат қилаётган маҳаллий халқ вакилларига ҳам ишонмайди, хусусан, Т. Рисқуловни “театру”га жўнатиб, ортидан чақувнома йўллайдилар.

Хўш, ёш бухороликлар томошанинг зўри Бухорода бўлажагини билармиди? Албатта, биларди. Лекин, ёш бухороликлар инқилоб масаласида икки фирқага бўлиниб кетади. Файзулла Хўжа раҳбарлигидаги ёш бухороликлар узил-кесил болшевиклар мафкурасини қабул қилади. Усмонхўжа тарафдорлари эса болшевиклар қувватидан фойдаланишга рози бўладилар-у, аммо уларнинг мафкурасини қабул қилмайди. Лекин бухоролик маҳаллий болшевиклар билан ҳамкорлик қилишга Войткевич исмли болшевик “қозилик” қилгандан сўнг розилик билдиради.

Бухоро инқилобининг томошаси қуйидаги тартибда ривожланиб боради.

1920 йил 23 феврал куни Русия ҳукуматидан ваколат берилган Туркистон комиссиясида Бухоро масаласи кўрилади. Комиссия қарори:
а) “Бухоро ҳукумати билан қилинадиган расмий муносабатлар Бухоронинг ичидан бузилишига хизмат қилсин.
б) Туркистонда айрим мухториятлар эълон қилинсин. Туркманлар яшайдиган ўлкада ҳам мухторият тузилсин ва бу мухториятдан Бухорони ичидан бузиш учун фойдаланилсин. Туркманлар ўлкасини Бухородан ажратиб олиш йўллари топилсин ”.

Кейинчалик 1924—1929 йиллар мобайнида болшевикларнинг мана шу даструламали ривожлантирилади ва Туркистонда бешта “иттифоқдош республика” барпо этилади.
Афандим, бешинчи мактубимни ўқий бошлаганингиздан бери асабингиз ниҳоятда таранг тортилиб кетган бўлса керак. Келинг, бирпас ўзимизни чалғитайлик: мен сизга бир-иккита бўлган воқеани сўйлаб бераман.

Тошкент вилоятининг Бекобод туманидан бўлмиш Қаҳрамон исмли укамиз 1994 йили (ҳозир у Ўзбекистон радиосининг Турк бўлимида ишлайди) Истанбулда икки йил таҳсил кўриб қайтди. Қаҳрамоннинг ажабтовур ҳикояси бундай:
— Бир куни муаллим Ўзбекистондан ўқишга борган талабага мурожаат қилди: “Қани, турк ўғлони, саволларга жавоб берасизми?” “Афандим, ахир, мен турк эмасман-ку, ўзбекман”, деди ўғлон ҳайрон бўлиб. “Наҳотки?” деди муаллим ҳам ҳайратланиб. “Ҳа, шунақа, ишонмасангиз, майли, паспортимни кўрсатаман”, деди ўғлон хижолат тортиб. “Турк эмасмисиз?” деб қайта сўради муаллим. “Ўлай агар, ўзбекман!” деди ўғлон қасам ичиб. “Ўзбеклар ҳам турк эмасми?” деб кулимсиради муаллим. “Йўқ, турк эмас. Тўғри, Фарғонада оз-моз турклар бор эди, лекин уларни аллақачон ҳайдаб юборганмиз…” Шундан кейин мавзу ярим ҳазил, ярим чин тарзида давом этди. Лекин, ўша ўғлон ўзини турк эканига асло кўнмади.

Бошқа бир ҳикояни Тошкент меъморчилик ва қурилиш институтида хизмат қиладиган олим дўстим Қобилжон Тўлаганов айтиб берган эди.

Қобилжоннинг ажабтовур ҳикояси бундай:
— Олмониянинг Веймар шаҳрида касбдошларим билан тажриба алмашиб юрган кезларим олмон дўстлар билан сайрга чиқдик. Шаҳар айланиб юрсак, муҳташам ибодатхона ёнида турган оломонга дуч келдик. Қизиқсиниб, оломонга яқинлашдик. Чунки Олмонияда оломон тўдалашиб турган ҳолат камёб ҳодиса ҳисобланади. Хуллас, маълум бўлдики, бу оломон ҳозиргина машҳур ёзувчимиз Чингиз Айтматов билан учрашувдан чиқиб, таассуротларини бир-бирлари билан ўртоқлашаётган экан: ҳадемай бинодан ёзувчининг ўзи чиқиб келди. Мен юртдошим билан салом-алик қилдим. Чингиз оға ҳол-аҳволимни, бу ерларда нима қилиб юрганимни сўрадилар. “Практикага келганман”, дедим. “Кўряпсизларми, бу йигит Тошкентдан, ўзбек бўлади. Мен эсам Бишкекданман, қирғизман. Лекин икковимиз бир-биримизнинг тилимизга бемалол тушунамиз. Чунки икковимиз ҳам туркмиз!” деди Чингиз оға таржимонга юзланиб. Мен даврадагиларга Чингиз оғанинг сўзларини олмончалаб таржима қилиб бердим. Эртаси куни эса Чингиз Айтматов кун бўйи мени ёнида олиб юрди: учрашувлар чоғи мен Чингиз оғага таржимонлик қилдим. Ҳар галги учрашув бошланишидан олдин: “Жаноблар, маъзур кўрасизлар, мен миллатдошимни топиб олдим. Бу йигит суҳбатимиз чоғида бизга таржимонлик қилади”, дер эди тўлқинланиб.
Афандим, иншооллоҳ, болшевиклар 1920 йил 23 январ куни қабул қилган қарор туркликка ва турк бирлигига асло рахна солмагай!

Яна Бухоро инқилоби даврига қайтамиз.
1920 йил 14 феврал куни Туркистон комиссиясида энди ёш бухороликлар фирқаси масаласи кўрилади ва “Шимолий Туркистонда ёш бухороликлар фирқаси фаолият кўрсатишига рухсат этилиб, унга моддий ёрдам бериш га қарор қилинади”.

1920 йил 7 июн куни боя эслатиб ўтилган Войткевич раислиги остида мажлис бўлади. Войткевич болшевиклар томонидан тайинланган вакил бўлиб, у Бухоро болшевиклари (Файзулла Хўжа, Қурбонов, Саиджонов кабилар) билан Бухоро инқилобчиларини (Усмонхўжа Пўлатхўжаев, Музаффар кабилар) бирлаштиришга ҳаракат қилади ҳамда ҳар икки гуруҳни Русия вакиллари билан маслаҳатлашган ҳолда ишлашга даъват этади. Мажлисда Усмонхўжа бундай дейди:
“Халқимизга коммунизм қуриш программасини тушунтириб бўлмайди. Шунинг учун бу борада аста-секин ҳаракат қилиш керак. Агар бундан кейин Войткевич билан бирга ишласак, албатта, бухоролик коммунистларга қўлимизни чўзамиз — улар билан ярашамиз ”.

Бироқ, Усмонхўжанинг тарафдорлари бўлган ёш бухороликларга бари бир болшевиклар ишонмайди. 1920 йил 30 июн куни Куйбишев раислиги остида бўлиб ўтган Туркистон комиссиясининг мажлисида бу ҳақда очиқ-ойдин қарор қабул қилинади:

“Бухоролик коммунистларга моддий ёрдам ажратилсин.
Ёш бухоролик инқилобчилар билан алоқа қилинмасин, уларга ҳеч қандай моддий ёрдам берилмасин ”.
Бухоролик коммунистлар билан инқилобчилар гуруҳи ўртасидаги зиддият 1920 йил 3 август куни бўлиб ўтган Туркистон комиссиясининг мажлисида ҳам яққол кўринади. Мажлисга яна Куйбишев раислик қилади. Унда бухоролик коммунистлар гуруҳидан ҳам, бухоролик инқилобчилар гуруҳидан ҳам вакиллар қатнашади. Мажлис протоколида бухоролик коммунистлар гуруҳи вакилининг: “Инқилобгача ҳам, инқилобдан кейин ҳам ёш бухороликлар (инқилобчилар) билан қўшилиб бўлмайди. Чунки биз уларга ишонмаймиз. Улар тил учида коммунизм ғояларига содиқмиз дейдилар-у, аслида, коммунизм программасига қарши сиёсат юритадилар , деган сўзлари қайд этилган. Шунга қарамасдан, Туркистон комиссияси инқилоб арафасида ноўрин мунозарага чек қўйиш мақсадида Усмонхўжа тарафдорларига ҳам ёрдам беришга қарор қилади. Албатта, бу “лўлининг эшагини суғориб, пулини олгин” дегандек бир тактика эди.

Ниҳоят, 1920 йил 24 август куни Бирлашган Қизил Ўрду қўмондони Коновалов шифрали буйруғини ҳаракатдаги қувватларнинг қароргоҳларига йўллайди. Жумладан, Туркистон жабҳасининг қўмондони Фрунзега ўз қувватлари билан “кўрсатилган жойда шай бўлиб туриш” топширилади. Когондаги рус қувватларининг қўмондони Белов эса 29 август куни Эски Бухорога юриш бошлаши лозим эди .

Бухоро инқилобининг қаҳрамонлари мадҳ этиладиган Шўро адабиётларида негадир Коновалов, Белов шаънига эмас, фақат Фрунзе номига ҳамд-санолар ўқилади. Бу ҳол ҳам болшевикларнинг сохта қаҳрамон ясашга ўч эканини кўрсатади.

Анвар пошо Бокуда қурултой туфайли Шўро тузумининг мухолифати (Т. Рисқулов, Абдулҳамид Чўлпон холосми?) билан бевосита танишади ва улардан ҳаққоний маълумотлар олади. Шунинг учун ҳам Анвар пошо Бухоронинг истиқболи тўғрисида асосли фикр-мулоҳазалар билдиради:
“Аҳолиси, тахминан, икки миллион бўлган Бухоро ҳукуматининг саккиз мингга яқин суворий қуввати бор. Пиёда қуввати эса яничар усулида қўшинга олинган тўрт минг нафарга қадар бўлинмадан иборат. Буларнинг ҳарбий тарбияси бўлмагани каби қурол-аслаҳалари ҳам Темурдан мерос қолган пилта милтиқлардан иборатдир. Иккита митролюзи (пулемёти) ва битта 7,5 см.лик оддий замбараги бор. Бухоро инқилоби мусулмон қуввати билан амалга оширилиши керак. Бу инқилобга русларнинг қориштирилиши салбий натижа бериши мумкин.

Охир оқибат ислом олами Бухородан жуда катта мадад олажак. Кўпчилик шундай фикрда. Бу инқилобда жуда эҳтиёт бўлиб ҳаракат қилмоқ лозим.

Саккиз-ўн минг кишилик мунтазам бир қувват билан Бухорода ҳар қандай инқилобни амалга ошириш мумкин. Бу қувват Марвга келган афғон ёки Туркистонда қўноқланган Бошқирд ҳукумати жумҳуриясининг қувватларидан олиниши мумкин. Зотан, Бошқирд ҳукуматининг раиси Заки Валидий афанди бу ислоҳотга тарафдордир ”.

Агар Беҳбудий ҳазратлари 1919 йили: “Ўртадан нифоқни кўтарингиз!” деб васият қилган бўлса, Анвар пошо 1920 йили Бокудаги қурултой минбаридан: “Биз халқнинг орзу-истакларини биламиз. У ўз хоҳишини эркин амалга оширишига тарафдормиз. Биз бизни севадиганлар билан биргамиз ва улар билан бирга ўламиз! Бизни севмайдиган халқнинг ҳам ўз ишини ўзи ҳал қилишига тарафдормиз!” деб иқрор бўлади. Анвар пошо қурултойдан кейин ўз фикр-мулоҳазаларини рақамлар, ҳужжатлар билан асослаб беради. Минбарда ўқиб эшиттирилган нутқ матнида “бизни севмайдиган халқнинг ҳам ўз ишини ўзи ҳал қилишига тарафдормиз” деганда эса, албатта, болшевикларга ишора қилади. Яъни, “Қизим, сенга айтаман, келиним, сен эшит” қабилида III Интернационал томошасини саҳналаштирган болшевикларни огоҳлантириб қўяди. Турк тилининг маъно қатламларини тушунмайдиган, фақат ташқи маъносини англаб, “ним коса”ни билмайдиган пандавақи болшевиклар ҳам ва афсуски, энг замонавий рус ёзувчилари ҳам: “Шундай қилиб, Анвар коммунистик аравага қўшилган от каби бўлишга тайёрман, мен сизларга тарафдорман деб қасам ичади ”, дея эски ашулани такрорлайди, холос.
Афандим, ушбу мактубларни ёзишимга сабаб бўлган нарса ҳам, аслида, “янги чиққан ҳофиздан эшитганим эски ашула”дир. У ҳақда кейинги мактубимда сўйлаб бераман. Билиб турибман, бугун сизни ҳам, ўзимни ҳам ниҳоятда чарчатдим.

ЕТТИНЧИ МАКТУБ

Боку қурултойидан сўнг Анвар пошо Берлинга қайтадими ёки Русия дохилинда қолиб, Бухорода рўй бераётган воқеаларни ишончли маълумотлар асосида таҳлил қиладими — номаълум. Ҳар ҳолда, Берлинга бориб у ерда истиқомат қилаётган оила аъзоларидан, хусусан, рафиқаси Нажия хонимдан, фарзандларидан хабар олиб, “Иттиҳод ва тараққий” фирқасининг муҳожириятдаги Марказқўмида Бухорода вужудга келган вазиятни муҳокама этган бўлиши ҳам мумкин.

Афандим, эҳтимол, сиз отангизни энг охирги марта кўрганингизни эсларсиз? У пайтлари, чамамда, беш-олти яшар эдингиз…

Агар Бухоро вакиллари Анвар пошо билан алоқа боғлашга мувофиқ бўлган эсалар-чи? Тасаввур қилинг: у пайтлари, айниқса, 1920 йил сентябр ойида амир Олимхон тахтдан ағдариб ташлангач, Бухоро дохилиндаги миллий қувватлар бир неча гуруҳга бўлиниб кетган эди. Яъни, Анвар пошо Бухоро аҳволи тўғрисида, нуқсонсиз алоқа ўрнатилган тақдирда, бир-бирини инкор этадиган маълумот олади: Усмонхўжа раҳнамолигидаги миллатпарвар кучлар Русия аскарларининг қонхўрлиги ва амир тарафдорларининг жоҳиллигидан шикоят қилади. Файзулла Хўжа раҳбарлигидаги бухоролик коммунистлар Усмонхўжа тарафдорларини “оғмачилик”да айблайди — улар мужоҳидлар билан ҳамкорлик қиляпти деб нолийдилар. Ўз қишлоқларини рус аскарлари тажовузидан ҳимоя қилаётган ва шунинг учун амирпараст жоҳиллар сифатида бадном қилинаётган маҳаллий мужоҳидлар эса бухоролик жадидларни сотқинликда айблайди. Русия қувватларининг қўмондонлари бўлса, Бухоро халқидан тортиб олаётган ғалла ҳисобидан “озиқ-овқат программаси бажариляпти” деб рапўрт беради… Агар битта ҳодисага олти нуқтадан (тўрт тарафдан — тўрт хил, устидан ва остидан) бир-бирига қарама-қарши бўлган олти хил баҳо бериш ва шу баҳога бетараф тингловчини ишонтириш, ҳеч бўлмаса, назарий жиҳатдан мумкинлиги эътиборга олинса, Анвар пошо нақадар мушкул масалани ҳал қилаётгани маълум бўлади. Аввал-бошданоқ, русларнинг позицияси рад этилади. Шундай бўлса-да, Анвар пошо олдида учта буюк масала кўндаланг бўлади:
1. Бухорода “коммунистик жамият” қуриш керакми?
2. Бухорода халқ бошқарувига асосланган дунёвий давлат қуриш керакми?
3. Бухорода амирликни тиклаш керакми?

Албатта, биринчи галда Бухоронинг мустақиллигини тиклаш лозим эди. Бошқа ижтимоий масалаларни фақат мустақил мамлакат доирасида ҳал этиш мумкин. Мустақиллик қўлга киритилмаса, фуқаронинг ҳуқуқ ва эрки тўғрисида сафсата сотиб ўтиришдан ҳеч қандай наф йўқ.

Аслида, ёш бухороликлар фуқаро озодлиги учун кураш бошлайди: улар шахс озод бўлмаса, Ватан озод бўлмаслигини биларди. Бироқ, озодлик йўлидаги кураш, охир-оқибат, мустақиллик бой берилишига олиб боради, холос. Энди лоақал ярим мустақилликни қўлга киритиш, амир давридаги ҳолатга қайтиш зарур эди. Афсуски, амир даврида қалам (маърифат тимсоли) билан рўёбга чиқарилиши мумкин бўлган озодлик энди қилич (жисмоний қудрат тимсоли) билан қайтариб олиниши шарт. Қилич тутишга эмас, қалам ушлашга ўрганган жадидларнинг қўллари миллий мужодала жабҳасида ожизлик қиларди.

Бундай шароитда, дастлаб, ўртадан нифоқни кўтариш шарт эди. Йўқса, ҳеч нарсага эришиб бўлмасди.

Русия аскарлари пошнаси остида инграётган Бухорои шариф барча миллий мужодала кучларини бирлаштира оладиган битта Раҳнамога муҳтож бўлиб қолади. Гуруҳларга бўлиниб, тарқоқлашган миллий мужодала қувватлари Бухоро дохилиндан чиқадиган Раҳнамога бўйсунмайди. Чунки ўртага нифоқ тушган эди. Гуруҳлар миллий манфаатни ўзлари билганича, ўзлари тушунганича ва ўзлари мансуб гуруҳнинг манфаатига мос равишда ҳимоя қилади. Зинҳор-базинҳор, миллий манфаат учун гуруҳ манфаатидан воз кечмайдилар. Воз кечиши ҳам мумкин эмасди. Чунки ўртага қонли интиқом рахна солган эди: ёш бухороликлар Ф. Колесов қаватига кириб Бухоро амирига қарши тиғ кўтаради; амир эса Бухоро дохилиндаги икки минг нафарга қадар тараққийпарвар жадидларни (Беҳбудий ҳазрат ҳам ўшалардан биттаси) қатл эттиради. Энг даҳшатлиси — амир ҳукумати ва мухолифат (ёш бухороликлар) ўртасидаги нифоқ найзаси 1918 йилдан эътиборан, икки йил давомида авом халқ юрагига санчилади ҳамда амир 1920 йилнинг сентябр ойида Аркдан ҳайдаб чиқарилгач, то 1921 йилнинг март ойида Бухоро амирлиги дохилини тарк этгунга қадар Шарқий Бухородаги қавмларни болшевиклар билан жадидларга қарши оёққа турғазишга улгуради. Боз устига, ёш бухороликлар ўртасида ҳам иттифоқ йўқ эди.

Бухорода кечаётган мураккаб жараённи Анвар пошо теран идроки билан таҳлил қилади ва бу жараёнга ғайрат билан аралашмаса, Бухоро халқи бир-бирини қириб битириши мумкинлигини аниқ-равшан ҳис этади. Агар миллий қувватлар ўртасидаги мужодалага чек қўйилмаса, уларга ҳақиқий душман — болшевиклар ўрдуси эканлиги англатилмаса ва болшевикларга қарши барча миллий қувватлар бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат этмаса миллат йўқ бўлиб кетади, қирилиб битади. Фақат тўда-тўда оломон қолади, холос. Қандай қилиб бўлса-да, миллий фожианинг олдини олиш ва туркларнинг бобомерос юртини асраб қолиш фарз эди. Томирида турк қони оқаётган, юрагида исломий эътиқоди бўлган ўғлон Бухоро фожиасига бефарқ қараши мумкин эмасди.

“Бухоро инқилоби бошланар-бошланмас маънавий ва моддий жиҳатдан бу ерга боғлиқ бўлган уламо Туркистонни тарк этиб, тинч мамлакатларга қочиб кетди. Шу тарзда Туркистондаги мавжуд низо ўртадан кўтарилди.
Бугун Туркистон халқи мамлакатни мустақил идора этишга қодир эмас.
Туркистон халқи жуда меҳмондўст ва мунис кимсалардир ”.

Анвар пошо ҳали Бухорога ташриф буюрмасдан илгари мана шундай хулосага келади. Шубҳасизки, болшевикларнинг сўзи билан амали бошқа-бошқа эканини ҳам англаб етади, болшевикларнинг “доҳийлари” ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун ва ҳокимиятга хизмат қилаётган ички Русиядаги ҳарбий қувватларни озиқ-овқат билан таъминлаш учун Бухорони асло мустамлака исканжасидан қутқармайди. “Мазлумлар озодлиги”, “миллатларнинг ўз тақдирини ўзлари ҳал этишлари” тўғрисидаги сафсаталар авом аскарларини ва болшевиклар тарафдори бўлган маҳаллий миллат қувватларини лақиллатиш ниятида ўйлаб топилган сохта шиорлар эди, холос. Болшевиклар қутқусига учиб Шарқий Бухорони ишғол қилаётган рус аскарлари, аслида, нима учун жанг қилаётганини ҳам, нима учун қурбон бўлаётганини ҳам билмасди. Рус халқи болшевикларнинг ғаразли манфаати йўлида қурбон қилинади ва улар Туркистон халқининг тавқи лаънатига учрайди. Болшевиклар ва рус-славян-насроний ва турк-тожик-исломий халқлар ўртасига қонли нифоқ солади: энди битаётган эски яраларни янгилайди.

Ана шундай чигал бир вазиятда Анвар пошо тўғридан-тўғри келиб Бухородаги миллий қувватлар сафига қўшилса, албатта, калта ўйлаган бўларди. Чунки Русия дохилинда фуқаролар муҳорабасини ўз фойдасига ҳал этган болшевиклар ҳарбий қувватларини Бухоро жабҳасига йўналтириб тарқоқ миллий мужодала қувватларини осонликча маҳв этиб юборарди. Шу боис, биринчи навбатда, Бухоро дохилиндаги миллий кучларни ягона қўмондонлик остида бирлаштириш керак эди. Ҳеч бўлмаса, миллий кучлар ягона қўмондонлик остида бирлашгунча болшевикларга Анвар пошо асл ниятини билдирмаслиги лозим эди. Шунинг учун Анвар пошо болшевикларга ўзларининг тезагини ўзларига едиради. Боку қурултойидан то Бухоро заминига қадам қўйгунча ўтган даврдаги Анвар пошонинг хатти-ҳаракатлари, сиёсий тактикаси болшевикларга панд беришга қаратилган эди: у Бухородаги вазиятни саркарда ва сиёсий арбоб сифатида синчикаб кузатиб, тегишли хулосалар чиқариб боради. Айни пайтда болшевикларнинг “буюртмаси”ни бажаришдан ҳам намойишкорона бўйин товлай олмасди.

Анвар пошо баланд дорга лангарчўпсиз чиққан дорбозга ўхшарди. Вазият бениҳоя қалтис эди.

1864 йилда батамом чор Русияси таркибига қўшиб олинган Гуржистон Петроградда рўй берган давлат тўнтаришидан фойдаланиб, 1917 йилнинг ноябр ойида мустақилликка эришади: ҳокимиятни гуржи меншевиклари эгаллаб олади. 1918 йилнинг 3 март куни Русия ҳукумати томонидан Брест-Литовскда имзоланган шартномага кўра, Гуржистоннинг жанубий-ғарбий ҳудудларида жойлашган Карс, Ботуми, Ўрдахон ўлкалари Туркия ихтиёрига берилади. Бироқ, 1918 йилнинг 13 ноябр куни Русия ҳукумати Брест сулҳини бекор қилади. 1920 йилгача болшевиклар ҳукумати Гуржистонга қарши тажовузкорлик юришини бошлай олмайди: марказий ҳокимиятни “оқ гвардиячилар” ҳужумидан сақлаш билан банд бўлади. Русияда фуқаролар уруши болшевиклар фойдасига ҳал бўлгач, Гуржистондаги меншевиклар ҳукумати ичида низо бошланади: кўпчилик Русияга қўшилиш, болшевиклар ҳукуматини тан олиш тарафдори бўлади. Бундай шароитда Антанта қувватларига таянган Туркия ўрдуси Гуржистоннинг жанубий-ғарбий ҳудудларини ишғол қилади. “Антанта бизга чуқур қазиб, ўша чуқурга ўзи тушди. Чунки биз Совет Арманистонига эга бўлдик ”, дейди В. И. Ленин ўша ҳодиса тўғрисида. Устига устак, 1921 йилнинг феврал ойида Гуржистонда ҳокимият болшевиклар қўлига ўтади. Ботумида эса гуржи меншевикларидан иборат миллатчи гуруҳ Муваққат ҳукумат тузади. Афтидан, уларни Туркия ўрдуси қувватлайди. Чунки болшевиклар Русиясининг қўққис ҳужумларини биринчи бўлиб қайтарадиган “буфер” давлат ташкил этилишидан, шубҳасиз, Туркия манфаатдор эди.

1921 йилнинг ёз фаслида Русия билан Туркия чегарасидаги вазият мана шундай эди: оғирроқ тош қўйилса — бас, тарози палласи бир томонга оғиб кетиши ҳеч гап эмасди.
1921 йилнинг 22 июнидан 12 июлига қадар Москвада Интернационалнинг 3-конгресси бўлади. Унда Ленин болшевикларнинг тактикаси тўғрисида нутқ сўзлайди. Анвар пошо ҳам бу анжуманда иштирок этган бўлиши мумкин. Аммо, фаоллик кўрсатмайди — ўзининг “тактикаси”ни ўйлаб ўтиради, холос.

1921 йилнинг ёз фаслида Анвар пошо Русия ҳукуматига “жаҳон инқилобий ташкилоти” тўғрисидаги баёнотини топширади. 30 июл куни эса болшевиклар Анвар пошони Ботумига жўнатади. Нима учун? Чамаси, Русия ҳукумати Камол пошони қўрқитмоқчи бўлади: Туркиянинг бўлажак Президенти биз тарафда; хоҳласак, унинг ихтиёрига ҳарбий қувватларни бериб, Анқара ҳукуматини ағдариб ташлаймиз, демоқчи бўладилар. Ҳар ҳолда, Анвар пошо Ботумига “совет ҳокимиятини ўрнатиш” учун юборилмагани аниқ. Чунки 16 июл куни Ажаристон социалистик Шўро ҳукумати мухторият сифатида Гуржистон таркибига кириб улгурган эди.

Ўша йиллари Овруподаги оммавий ахборот воситаларида Анвар пошонинг Ботумига ташрифи муносабати билан шов-шув кўтарилади. Жумладан, Истанбулда нашр этиладиган арманларнинг “Öог ховупти Тсаин” рўзномаси бундай деб ёзади (газета номи нотўғри бўлиши мумкин):
“Ботумида давлат тўнтариши рўй берди. Анвар пошо ва унинг тарафдорлари Муваққат ҳукуматни ағдариб ташлаб ҳокимиятни қўлга олди. Анвар пошо ҳукумат бошлиғи деб эълон қилинди. Анвар пошонинг издоши Баҳодир Шокир эса Хорижия нозири вазифасига тайинланди. Тифлис шаҳридаги Қизил Ўрдунинг 64-дивизияси ёрдамга юборилди. Ботумида ҳарбий ҳолат жорий этилди.

Анқара ҳукумати уч кунлик муҳлат ичида Анвар пошонинг Ботумидан чиқиб кетишини талаб қилди. Акс ҳолда, Камол пошо ихтиёридаги қувватлар Ботумини ишғол этади ”.
Шўравий маълумотларда айтилишича, гўё Камол пошо ҳукумати Москвадан Анвар пошонинг ҳайдаб чиқарилишини 1921 йилнинг ноябр ойида талаб қилади: агар бу талаб бажарилмаса, дипломатик муносабатлар узилади . Ваҳоланки, 1921 йилнинг ноябр ойида Анвар пошо Шарқий Бухоронинг Бойсун депарасида миллий мужодала кучларини ягона қўмондонлик остида бирлаштириш тўғрисида қизғин музокара юритиш билан машғул эди. Демак, болшевиклар Ботумида Анвар пошога чуқур қазиб, ўша чуқурга ўзлари тушади.

Маълумки, болшевиклар “нафасни ростлаб олиш учун” 1918 йили март ойида “Брест сулҳи”ни имзолайди. Анвар пошо эса “нафасини ростлаб олиш учун” болшевиклар истаги бўйича Ботумига боришга рози бўлади. Яъни, Анвар пошо болшевикларнинг… сопини ўзларидан чиқаради.

Анвар пошонинг Бухорога келиши тасодифий ҳодиса бўлмасдан, пухта ўйланган қонуний ҳол эди. Аслида, Анвар пошо ҳазратлари Бухоро дохилинга 1910 йилдаёқ “Иттиҳод ва тараққий” фирқасининг ўлмас ғояси шаклинда кириб келади. Энди эса турклик ва турк бирлиги ғоясини моддийлаштириш имкони туғилади. Бироқ, шароит ниҳоятда мураккаблашиб, чигаллашиб кетган эди.

Ҳожи Сами ва Бартинли Муҳиддинбеклар ҳамроҳлигида Анвар пошо 1921 йилнинг октябр ойида Ботуми — Боку — Красноводск — Ашхобод — Марв — Байрамли — Чоржўй йўналиши бўйича Бухорога келади. Уни халқ кўтаринки кайфиятда кутиб олади. Бухородаги рус қувватлари халқнинг кўтаринки кайфиятини кўриб саросимага тушиб қолади. Анвар пошо Бухоро Хорижия нозирлиги биносида йигирма уч кун қўноқ бўлса, ҳар куни халқ вакиллари уни зиёрат қилгани келаверади. Анвар пошо эса миллий ҳукумат аъзолари ва жадидларнинг инқилобий қўмитаси билан музокаралар олиб боради.

Бир куни Русия ҳукуматининг Бухородаги элчиси Юрнеев Анвар пошони қабулига чорлайди. Суҳбат пайти элчи: “Бухорода кўп турасизми?” деб сўрайди. Анвар пошо бу саволдан Русия ҳукумати асабийлаша бошлаганини сезади ва тезроқ Бухоро шаҳрини тарк этиш ҳаракатига тушади.

Бухоро республикаси Нозирлар Кенгашининг раиси Файзулла Хўжа ўша кунлари жойларда текшириш ўтказиш баҳонасида Каркига боради ва у ердан Бойсунда турган Усмонхўжага телеграф орқали Бухорога Анвар пошо келганини маълум қилади.

Усмонхўжа билан Ҳарбия нозирининг муовини Али Ризобек Термиздаги ҳарбий қувватлар қўмондони Ҳасанбекни: “Биз Анвар пошо билан учрашмоқчимиз”, деб огоҳлантиради ва ундан шошилинч равишда Бухорога бориб келишни илтимос қилади. Бу ишга Ҳасанбекни жалб этишаётганига сабаб шуки, у бир пайтлар Анвар пошо билан Монастрдаги ҳарбий билим юртида бирга таҳсил кўрган эди. Анвар пошо Ҳасан афандидан бир босқич қуйида ўқийди; кейин Македонияда Туркиянинг 3-армияси сафида хизмат қиладилар. Анвар пошо Ҳасан афандини ўз оғаси каби яхши кўрарди. У Ботумида юрган кезларидаёқ Ҳасан афанди Бухорода миллий қувватлар қисмига қўмондонлик қилаётгани тўғрисида хабар топади. Хуллас, Ҳасанбек Бухорога бориб Анвар пошога Бухоро республикаси раҳбари Усмонхўжанинг мактубини ва шахсий саломини топширади.
1921 йил 16 октябр куни Анвар пошо Бухородан Берлинга — қардошига мактуб йўллайди.

Афандим, сиз бу мактубни такрор-такрор ўқиган бўлсангиз-да, лекин мен яна бир бора биргаликда ўқиб кўришни таклиф қиламан.

“Комилжон! Ниҳоят, Бухорога келдим. Албатта, Сами билан биргаликда. Мамлакатдаги вазиятни барқарор қилиш учун бизнинг ҳаракатимиз фойдали бўлиши мумкин. Ҳозирча шу ерда бўламан. Берлинга борсам, яна бир марта бу ерларга қайтиб келиш имкони бўлмайди. Иншоллоҳ, яқин орада бу ердаги вазиятни барқарорлаштирамиз. Жижимни сенга топшираман. Дунёдаги ҳаётим, ҳар нимам ўзларига хизмат қилишини улар билишади.

Менга ёзадиган мактубларингизни Берлиндаги Афғонистон вакили воситаси билан ва Москвадаги Афғонистон элчихонаси йўли билан Бухородаги Афғонистон элчихонаси номига юборишингизни илтимос қиламан. Сен мунтазам ёзиб тур ва Султон афанди ҳазратларининг (Нажияхонимни назарда тутяпти: изоҳ меники — Н. Б.) ҳам ёзишини таъмин эт. Ўн иккинчи июлдан (ўша куни Москвада III Интернационалнинг 3-конгресси ўз ишини тамомлаган эди: изоҳ меники — Н. Б.) буён ҳеч бир мактуб олганим йўқ.
Эҳтимол, бу ойдан кейин Бухородан чегарага етиб бориб инқилобчиларнинг аҳволи билан танишаман.

Менинг жамғармам бўлган йигирма олтиннинг сизга берилишини Нозимбекка ҳам ёздим. Уни олиб харжлайсиз.
Ҳозирча кўзларингдан ўпиб, Оллоҳга омонат этаман.
Отамнинг Ботумига келиши энди мувофиқ бўлмайди. Менимча, у тарафларда қолиши энди мажбурийдир.
Ҳар бир мактубингда фарзандларимнинг ва Султон афанди ҳазратларининг ва ўзингнинг фотографларингни юбор”.

29 октябр куни Анвар пошо Комилбейга яна бир мактуб йўллайди.
“Энди ҳеч ким Русияга келмасин. Ҳатто отам ҳам келмасин. Иншооллоҳ, бу ердаги ҳаётим яхшиликка бўлар… Иншооллоҳ, қучоқлашиб кўришамиз.
Ҳозирча оиланинг бутун юки сенга ҳадядир.
Кўзларингдан ўпиб, ҳаммангизни Оллоҳга омонат этаман ”.

“Энди ҳеч ким Русияга келмасин. Ҳатто отам ҳам келмасин”, деб таъкидлайди Анвар пошо. Бундан кўринадики, демак у Бухорога бориб миллий мужодала қувватлари сафига қўшилмоқчи эканини ҳатто энг яқин кишиларидан ҳам пинҳон тутади. Чунки бу ишдан Русия ҳукуматининг Оврупода изғиб юрган “исковуч итлари” хабар топса, саъй-ҳаракатлар зое кетишини Анвар пошо жуда яхши биларди.

Лекин, Берлинда муҳожирликда бўлган “Иттиҳод ва тараққий” фирқасининг Марказий умумия ҳайъати Анвар пошо режаларидан хабардор ва унга тарафдор эди. Анвар пошонинг 1921 йил 30 октябр куни Бухородан улар номига йўллаган ҳисобот мактуби шундан далолат беради.
“Берлиндаги Марказий Умумия ҳайъати муҳтарамасига!
1. Ботумидан ва Москвадан кутилаётган дўстларимиз келгунича бу ерда бўламиз… Вазият тўғрисида маълумот олиб, натижасини сизларга хабар қиламиз.
2. Бундан кейин Жамол пошо қардошимиз Бухоро ва Туркистон ҳудудида фаолият кўрсатади.
3. Бухоро янги ҳукумати бир ёшга тўлди. Жуда кўп мушкулотларга қарамасдан, тўғри ишлаяпти. Қардошимиз Нозимбек бу ҳақда сизларга батафсил маълумот беради. Москва ҳукумати бу ернинг ҳам Хеванинг ишларига якка ўзи аралашяпти. Бу ерда тўпланган қувватлар ила машғул бўлишяпти. Рус ишғол қувватлари кўплаб йўқотишларга дучор бўляпти. Душанбе атрофидаги рус қувватлари 800 нафардир.
4. Москва сиёсати ҳозирги ҳолда халқнинг орзусига мос равишда ҳаракат қилиш тарафдори.
5. Газета ва хабарларни Алибей номига Берлиндаги Афғонистон элчихонаси воситаси билан, мумкин бўлса, ҳафтасига бир марта почта юборилишини илтимос қиламиз ”.
Албатта, “Иттиҳод ва тараққий” фирқасининг Марказий Умумия ҳайъати Анвар пошонинг Шарқий Бухородаги фаолиятидан норози эканини билдириб баёнот эълон қилишни ҳам унутмайди. Шу йўсинда Русия ҳукумати Анвар пошо гўё ўзбошимчалик билан ҳаракат қиляпти деган нотўғри хулосага келиши лозим эди. Ҳақиқий аҳвол маълум бўлгунча Анвар пошо Шарқий Бухорода миллий мужодала қувватларини бирлаштиришга улгурса бас.
1921 йилнинг 4 ноябр куни Анвар пошо Бухородан Берлинга энг охирги мактубини йўллайди.
“Комил!

Ҳозиргача сиздан ҳеч қандай хабар йўқ. Жуда ташвишланяпман. Вақт зиқ. Бу ерда ортиқ кутолмайман. Эрта ё индин Москвадан телеграф келади. Бинобарин, ҳамма нарсани ҳозирлаб қўйдим. Оллоҳнинг изни билан якшанба куни тонгда йўлга тушаман.
Жижимга ҳамма нарсани муфассал ёзяпман.

Султоним ва фарзандларим сенга омонатдир. Улар дунёда мен учун энг азиз эканини, вазифам нақадар муҳимлигини уларга тушунтириб бергин. Сенинг мардлигингга ишонаман ва Ҳақ таолонинг ёрдами сиз билан бўлажагига аминман. Ҳаммангизга Оллоҳдан тинчлик тилайман!
Султонимнинг иффат ва номусини ҳар қандай шароитда ҳам ҳимоя қилинишини таъминлагин! Бўлмаса, мен учун ҳамма нарса ҳатто ўлганимдан кейин ҳам маҳв бўлган кундир ”*.
1921 йил 8 ноябр, жума куни Бухорои шарифнинг Намозгоҳ дарвозасида Анвар пошо юз нафар қадар суворилар кузатувида Шарқий Бухоро томон йўл олади. Ҳожи Сами, Ҳасан афанди, Бартинли Муҳиддинбек ва Нафибеклар пошога ҳамроҳ бўлади.

Эртаси куни Қаршида бир эшон хонадонида меҳмон бўладилар.

Учинчи куни Шеробод билан Сайроб ўртасида жойлашган бир қишлоқда қўноқ бўладилар. Сўнг, тоғдан ошиб ўтиб, Қободиён депарасига тушадилар.

Жумабозор қишлоғида Анвар пошо Бухоро республикасининг раҳбари Усмонхўжа ва Али Ризобек номига мактуб ёзиб беради. Чопар мактубни олиб йўлга тушади ва Бойсундан

Душанбе томон кетаётган соҳибларни Деновда қувиб етиб мактубни топширади.

Анвар пошо ён-атрофидаги зобитларга ҳам, Бухоро миллий ҳукумати тасарруфидаги қувватларнинг қўмондонларига ҳам босмачилар билан қуролли тўқнашувга йўл қўймаслик тўғрисида фармон беради.

Шундай қилиб, Анвар пошо Шарқий Бухоро дохилинда фаолият бошлайди. Хўш, бу пайтлари Шарқий Бухоро қай аҳволда эди?

Афандим, кейинги мактубимда айни шу мавзуда фикр юритилади.

ЎН ЕТТИНЧИ МАКТУБ

1922 йилнинг июл ойи охирларида Анвар пошо Обидара қишлоғига қароргоҳ тикади. Обидара — Қизилсув соҳилига, ўркач-ўркач адир бағрига жойлашган тоғли қишлоқ. Номидан ҳам кўриниб турибдики, “сувли дара” ёки “дарадаги сув”. Обидара депараси Болжувондан жануби шарқ тарафда бўлиб, Ҳовалинг тумани чегарасига туташ. Тоғли ўлка. Денгиз сатҳидан, тахминан, 1500 метр баландликда. Атроф кўм-кўк. Лалмикор ерлар. Унумдор. Боғ-роғлари серҳосил. Чорваси семиз. Оби ҳавоси тоза. Ёзи унчалик иссиқ бўлмайди. Тепада укпар булутлар сузиб юради. Тез-тез ёмғир ёғиб ўтади. Июл ойида тоғ бағрида ўсиб ётган ҳар хил ўтлар отни кўмади: ўтлар орасида от борлигини фақат кишнаган пайти, бошини кўтариб атрофга ҳуркиб қараган чоғидагина пайқаш мумкин.

Ҳозирда Обидара қишлоғи ўрнида сердарахт, чангалзордан иборат эски мозор қолган, холос. Мозордан қушлар чуғурлаши эшитилиб туради. Мозор сукут сақламайди. Бедор.
Олисда улкан тепалик бор. Тепалик устида оқ булут осилиб туради. Ўша оқ булут соясида тўртта шаҳиднинг қабри бор. У томонга яёв бориш керак. Машина жарликдан ўтолмайди. Лекин, отда бориш мумкин. Одам юролмайдиган жойларда ҳам от бемалол юради. Чунки, отнинг тўртта оёғи — тўртта таянч нуқтаси бор.

Июл ойининг охирларида Анвар пошонинг қароргоҳи Обидара қишлоғининг сўлим боғида жойлашган эди. Деярли бир ой давом этган оғир жанглардан сўнг мужоҳидлар чекиниб-чекиниб шу жойга етиб келишади. Рус қувватлари ҳамон уларни таъқиб этарди. Тўп ўқларининг гумбурлаши қароргоҳдан ҳам эшитилади. Руслар Болжувонни ишғол қилмоқда.

Учинчи август куни Анвар пошо Берлинда муҳожир бўлган оиласидан мактуб олади. Бағоят хурсанд бўлади. Сўнг маъюс тортади. У севикли рафиқасини, ширинтой фарзандларини, айниқса, кенжатой ўғли Чингизбейни (аслида, кенжа ўғилнинг исми Алибей экан; бу ҳақда туркона сўзбошида изоҳ берилган) жуда-жуда соғинган эди.
Афандим, сиз ўшанда неччи яшар эдингиз? 1922 йилнинг Қурбон ҳайити кунларини эслайсизми?

Мен Абдулла Ражаб афандининг китобида ёзилган тарих бўйича Қурбон ҳайити Обидарада қандай кутиб олинганини хаёлан жонлантиришга ҳаракат қиламан .

Давлатмандбийнинг қароргоҳи Ҳовалингда эди. Анвар пошони Ҳайит намозини бирга ўқишга таклиф қилади. Пошо ҳамроҳлари билан 1922 йилнинг 4 август, пайшанба куни тонг отмасдан Обидарадан Ҳовалинг томон отланади. Анвар пошо билан ҳайит намозини бирга ўқиш бахтига муяссар бўлажак халқ, Давлатмандбийнинг мужоҳидлари Обидара йўлига интиқ бўлиб тикилиб туришарди. Ниҳоят, пошонинг қораси кўринади. Уни шод-ҳуррамлик билан кутиб оладилар. Соҳилдаги асрий дарахтлар соясида ҳозирланган жойга ўтирадилар. Таомилга кўра, бир-икки пиёладан чой ичилади. Ҳайит билан бир-бирларини қутлайдилар. Давлатмандбий Анвар пошога зарбоф чопон совға қилади. Пошо ниҳоятда севинади. Сўнг халойиқ ҳайит намозига саф тортади. Ҳайит намози ўқилади. Сўнг, яна қутловлар бошланади. Соя-салқин жойда ўтиришиб овқатланадилар. Сўнг Обидарага қайтилади. Пошонинг эътироз билдиришига қарамасдан, халқ уни ярим йўлгача кузатиб боради. Ярим йўлда самимий хайрлашадилар. Халқ хурсанд бўлиб изига қайтади.

Кечки соат ўн бир. Обидара қароргоҳида сафдошлари пошони қуршаб ўтиришади. Ширин суҳбат ярим кечага қадар давом этади. “Худо хоҳласа, кейинги ҳайит намозини Бухорои шарифда ўқиймиз”, деб ният қиладилар. Пошо Ватан тўғрисида сўйлайди, эл-юрт тўғрисида сўйлайди. “Вазифамиз нақадар муҳим эканини билингиз”, дейди. Вақт ярим кечадан оғганда давра аҳли қўзғолади. Пошо дўстларини тўхтатиб: “Мен сизларга ҳайитлик беролмадим, — дейди хижолатомуз. — Келинглар, ўзимизга-ўзимиз ажойиб совға берайлик: сизлар дўстлигимиз тўғрисида бир неча жумлани қоғозга туширинглар, мен варақ остига ўз муҳримни босиб бераман, — деб таклиф қилади. — Шу ёзув кейинчалик ҳам дўстлигимизни бир-биримизга эслатиб туради”. Пошонинг таклифи бажонидил қабул этилади.

Афсуски, Абдулла Ражаб афандининг Тошкентдаги КГБ архивида сақланаётган китобининг русча таржима нусхасида ўша матн тушириб қолдирилган. Эҳтимол, асл нусхада Анвар пошо ҳазратлари ўз муҳрини босган ноёб ёдгорлик бордир?

Анвар пошо дўстларининг дил сўзлари ёзилган қоғоз остига ўз муҳрини босиб беради. Ҳамма ётоғига тарқалади. Пошо эса…

Афандим, Қурбон ҳайитининг биринчи кечаси пошо ўз ҳаётининг сўнгги дамлари яқин қолганини илоҳий сезим билан ҳис этади.
“Унинг авзойида қандайдир ғалати ўзгаришлар зоҳир бўлди. Кўзларига, юзларига мотам нуқси ургандек эди ”, деб эътироф этади Абдулла Ражаб афанди.

Пошонинг илоҳий сезими тўғрисида бошқа бир ашёвий далил ҳам бор. Бу далил Абдулла Ражаб афандининг “Туркистонда миллий мужодала” китобида ҳам, 1991 йили Токиода нашр этилган (1919—1922 йилларга доир) пошонинг ёзишмалари орасида ҳам учрамайди. Демак, ундан ҳеч ким хабардор бўлмаган. Фақат пошонинг битта ўзи биларди. Бу далил шундан иборатки, Тожикистон Компартияси архивидаги (31-нўмерли фонд, 1-нўмерли рўйхат) 67-жилдтахламда сақланаётган ҳужжатдир. Партия архиви мутахассислари ҳужжат остига қуйидаги изоҳни ёзиб қўйган: “1. Бу ҳужжат Анварнинг ўлимидан сўнг топилган. Шубҳасиз, издошлари тарафидан Анварнинг ўлими яқин қолгани тўғрисидаги гаплар билан тўлдирилган ва безатилган. 2. Хат Болжувон остонасида Анвар бизнинг суворийларимиз томонидан ўлдирилган 1922 йилнинг июл ойига алоқадор ”.

Демак, бу ашёвий далил Анвар пошонинг васиятномаси бўлиб, ўлимидан сўнг топилган. Рус аскарлари жанг майдонида қолган мужоҳидларнинг жасадларини тинтув қилганини, жасадларнинг қимматбаҳо буюмларини талон-тарож қилинганини, албатта, Партия архиви ходими тўғридан-тўғри тасдиқламайди, аммо инкор ҳам этмайди (яъни, бевосита тасдиқламаса-да, бавосита тасдиқлайди). Васиятноманинг асл нусхасига эътироз билдирилмагани ҳолда унга ёзилган “сўзбоши” Анвар пошонинг издошлари томонидан ёзилгани тахмин қилинади. Партия архиви ходимининг “изоҳи” хато эканини Анвар пошонинг ўлими санаси нотўғри кўрсатилганидан (“июл ойи”) ҳам яққол билинади. Агар бу хат, ростдан ҳам, Партия ходими таъкидлаганидек, “Анвар пошонинг ўлимидан сўнг топилган”, бўлса, хўш, уни Анвар пошонинг издошлари қандай қилиб “тўлдириши” ёки “безатиши” мумкин? Ахир, улар Анвар пошо шаҳид бўлгандан кейин ёнидан топилган шахсий буюмларини кўрмаганлар-ку? Пошонинг чўнтакларидаги ҳамма нарсани руслар талаб кетишади. Пошо фақат қонли кийимида қолади, холос.

Бўпти, васиятномага Анвар пошонинг издошлари “сўзбоши” ёзган бўлсин. Аслида, васиятномани пошо ҳеч кимга кўрсатмайди: агар 4 август оқшомида васиятнома тўғрисида гап бўлганда эди, Абдулла Ражаб афанди бу ҳақда ўз китобида тўхталган бўларди. Хўш, сўзбошини ким ёзган? Сўзбоши қуйидагича: “Туркистон ва Кавказдаги биродарларимизни кофирлардан ва золим болшевиклардан озод қилиш учун ва бу муқаддас ўлкаларда Шариат ва ислом қудратини тиклаш учун Анвар пошо келди ва ярамас кофирнинг ўқидан ҳалок бўлди. Ўша Анвар пошо васият қилади ”. Хуллас, мана шу сўзбошини Партия архиви ходими “тўлдирилган”, “безатилган” деб ўйлайди. Менимча, сўзбошини ҳам Анвар пошонинг ўзи ёзган. Чунки, васиятномани сафдошларига кўрсатишга улгурмаслигини сезади. Балки, уларнинг руҳини туширмаслик учун васиятнома ёзганини ёки энди ёзаётганини умуман айтмайди. Қолаверса, васиятнома ҳали тамомланмаган эди. Тамомланмагани учун ҳам остига сана ҳам, имзо ҳам қўймайди. Эрталаб васиятномани яна бир бора кўздан кечириб, баъзи ўзгаришлар киритишни мўлжаллаб қўйган бўлса-да, ажаб эмас. Партия архиви ходими назарида “безак” бўлиб кўринган сўзбоши, аслида, ҳеч қандай безакка ўхшамайди. Унда бор ҳақиқат эътироф этилади, холос. Партия архиви шарҳловчиси нега хато қилган? Бунинг бирталай сабаблари бор. Шундан баъзиларини келтираман.
Биринчидан. “Жуда катта талофат кўрган босмачиларнинг Дониёлбек бошчилигидаги кичик гуруҳи қуршовни ёриб чиқиб кетади ”. Дониёлбек — турк зобити: унинг қиёфаси, шиддати Анвар пошони эслатиши мумкин. Руслар, дастлаб, Анвар пошо қуршовни ёриб чиқиб кетди деб ўйлайди.

Иккинчидан. “Таймс” газетасининг раддияси: “Ўтган 175-нўмеримизда Американинг “Ассошиэйтед пресс” агетлиги 19 август куни Москвадан юборган хабарини эълон қилган эдик. Унда Бухоро дохилинда болшевикларга қарши жангда Анвар пошо ҳалок бўлгани айтилган эди. Яқинда маълум бўлдики, бу хабар ҳақиқатга тўғри келмади ”. Москва ҳукумати Анвар пошонинг ҳалок бўлганини 19 октябр куни расмий равишда тасдиқлайди . Аммо, ноябр ойининг ўрталарига қадар халқаро оммавий ахборот воситаларида Анвар пошо тирик экани тўғрисида хабарлар тарқатилаверади. Ҳатто Афғонистон ҳукумати ҳам фақат 2 октябр куни Анвар пошонинг ўлими муносабати билан мамлакатда бир кунлик мотам эълон қилади ва мотам маросимида шахсан Омонуллохон иштирок этади . То август ойининг охирларига қадар Анвар пошо шаҳид бўлгани русларга номаълум эди. Русия ҳукумати 19 август куни: “Анвар пошо ўлди”, деб баёнот беради-ю, кейин бу хабарни на тасдиқлайди, на инкор этади. Фақт октябр ойида, Афғонистон ҳукумати расмона мотам маросими ўтказгандан кейингина Москвада Анвар пошонинг ўлими тўғрисида баралла айтиладиган бўлади.

Демак, рус аскарлари мужоҳидларнинг жасадларидан талаб олган буюмларни ўз командирларига бермайди. Фақат битта рус аскари лотин алифбосида ёзилган варақни кўрсатади: командир эса комиссарга кўрсатади, комиссар битта оқчуринчини топиб, қоғозга ёзилган васиятномани ўқитиб кўради ва: “Ничего себе!” деб архивга топширади. Афуски, архивда васиятноманинг асл нусхаси йўқ. Эҳтимол, Москвага “ўлжа” сифатида олиб кетилгандир. Лекин, асл нусха билан таржима нусхаси ўртасида ҳеч қандай фарқ бўлмаса керак. Бу масалада болшевиклар ишбузуқилик қилмайди. Ҳужжатларни сохталаштириш, тескари талқин қилиш — Совет олимларию ёзувчиларининг вазифаси ҳисобланади. Зинҳор асл нусха бузиб ёки нотўғри таржима қилинганини мен учратмадим.

Менимча, юқорида санаб кўрсатилган далил-дастакларга асосан Анвар пошо ўз қўли билан васиятнома ёзганига ишонч ҳосил қилиш мумкин.

Энди Анвар пошо шаҳид бўлган кун масаласида мунозарали фикрларга тўхталаман. Партия архиви ҳужжатларида, совет тарихчиларининг китобларида “Анвар пошо Қурбон ҳайити куни — 4 августда ўлдирилди” дейилади бир овоздан. Ахир, ҳатто Москва ҳукумати Анвар пошо ҳалок бўлганини 19 август куни расман (гумонсираб) эълон қилади-ю, тўқима тарихчилар аниқ санани қайдан билсин! Улар Қурбон ҳайити айнан 4 август куни бўлганини календардан кейинчалик билиб олишади, шекилли. Аммо, дахрий олимлар Қурбон ҳайити мусулмон оламида уч кун байрам қилинишини билмайди. Шунинг учун 4 август санасига маҳкам ёпишиб оладилар.

Анвар пошонинг шаҳид бўлган санаси масаласида мен Абдулла Ражаб афандининг сўзларига ишонаман. Боз устига, Абдулла Ражаб афандининг сўзларини Партия архивида сақланаётган Анвар пошонинг васиятномаси ҳам тасдиқлайди: бу васиятнома айнан Қурбон ҳайитининг биринчи оқшомида ёзилган.

1922 йил 5 август. Жума. Эрта тонг. Анвар пошо одати бўйича эрта уйғониб, аскарларни майдонга тўплаш тўғрисида буйруқ беради. У ҳаммани қутлаб, ҳайитлик совға бермоқчи эди. Аскарларга бир тангадан пошшойи тилло улашади. Соат олти бўлади. Илғор постхонадан ўқ товуши эшитилиб қолади. Ўқ товуши Ситилмиш қишлоғи тарафдан келади. Аскарларга совға улашаётган пошо от жиловини тортиб, аскарларга жанговар топшириқ бердию ўзи йигирма нафарга яқин қўриқчиси билан ўқ товуши тинмаётган тарафга йўл олди. Постхона тарафда жанг тобора кучайиб борарди. Теваракдаги адирлар рус аскарларига тўлиб кетди. Вазият жиддий эканини англаган Анвар пошо Фарруҳбекка, Дониёлбекка, Бўри батошга (батош — турк уруғининг номи) ўз қувватлари билан дарҳол жангга кириш тўғрисида буйруқ беради. Пошонинг ўзи эса Нафибекни, Мусулмонқулни (пошо сафига қўшилган рус командири Раевга “Мусулмонқул” исми берилган эди), Ҳусайнбекни, Эшмуродбекни қаватига қўшиб, яшин тезлигида руслар устига ташланади: адир этакларига етиб боргач, қиличини қинидан суғуриб, ўнг ва сўл тарафидаги рус аскарларини қиличдан ўтказиб, биринчи бўлиб қуршовни ёриб чиқаверади. Шиддатли ҳамла русларни эсанкиратиб қўяди: олдинги сафдаги рус аскарлари қаршилик кўрсатишни бас қилади ва қўлларини кўтариб таслим бўладилар. Пошо ўз йигитлари билан сафни ёриб чиқиб кетадию адир тепасига ўрнатилган душман пулемётининг ўқ ёмғирига дуч келади ва: “Оллоҳ!” деганча отдан учиб тушади. Тинимсиз ўқ ёғилаётгани сабабли мужоҳидлар пошонинг жасадига яқин боролмайди. Пошонинг ўлими тўғрисидаги шумхабар бирпасда мужоҳидлар орасига ёйилиб кетади. Ўнг қанотда русларга зарба бераётган Давлатмандбий бу хабарни эшитиб: “Нима? Анвар пошо? Наҳот? Ўлдими?” деб қайта-қайта сўрайди қулоқларига ишонмасдан. Сўнг: “Анвар пошо учун қасос оламиз! Олға, йигитлар!” деганча ҳайқириб руслар устига ҳамла қилади. Афсуски, ўн дақиқадан кейин Давлатмандбий ҳам шаҳид бўлади.

Шу кунларда Обидара депарасида яшайдиган тожик чоллар ўша жанг тафсилотларини ҳали унутишгани йўқ. Уларнинг ҳикоясига қараганда, 5 август оқшомида руслар маҳаллий аҳолини қишлоқлардан жанг майдонига ҳайдаб тушади ва уларга жасадларни дафн қилдиришади. Чунки, агар жасадлар эртага ҳам очиқ майдонда қолса, бузилиб кетиши — юқумли касаллик тарқалиши мумкин эди.

Бир неча кундан сўнг пошонинг жасади топилади: аллақачон этиклари, устки кийимлари ечиб олинган, фақат ички кийимда қолган эди, унинг қонли ички кўйлакларини оиласига топшириш учун Муҳиддинбек билан Халилбек Истанбулга йўл олади. Пошонинг “Султон” исмли суюмли оти, шаҳиди шарифнинг васиятига кўра, Али Ризобекка (у русларга қарши жангда оғир ярадор бўлиб, ўша пайтларда Афғонистонда даволанаётган эди) ҳадя этилади .

Маҳаллий тожиклар орасида юрган ривоятларга қараганда, Давлатмандбий ўзининг ҳам, пошонинг ҳам шаҳид бўлишини бир кун олдин билган экан: тушида бирин-кетин иккита юлдуз учади. Юлдузларнинг биттаси катта — порлоқ бўлади, иккинчиси кичикроқ — хирароқ бўлади. Шунинг учун ўғли Усмонқулга: “Мени Анвар пошонинг ёнига дафн этасан!” деб васият қилади. Усмонқул отасининг васияти бўйича, Давлатмандбийни Анвар пошонинг ёнига дафн этади. Ҳозирги кунларда Анвар пошо билан Давлатмандбийнинг қабрлари битта адирнинг тепасида ёнма-ён турибди. Анвар пошонинг ёнида Фарруҳбекнинг ҳам қабри бор. Давлатмандбийнинг ёнида ўша жангда шаҳид бўлган шахсий қўриқчиси ётибди.

Абдуқаюм парвоначининг 1931 йил 7 июл кунги кўргазмаси:
“Анвар пошо билан Давлатмандбий шаҳид бўлишгач, уларга тегишли бойликни Усмон афанди, Фарруҳ афанди (исм нотўғри келтирилган: изоҳ меники — Н.Б.), Бўри батош Қоратегинга — Фузайил Махсум ҳузурига олиб кетади. Бу пайтда Иброҳимбек Қоратегинда русларга қарши жанг қиларди (нотўғри маълумот: — изоҳ меники Н.Б.). Анвар пошо шаҳид бўлгач, орадан қирқ кун ўтиб Сами пошо турк мулозимлари билан Тожикистонга келди. У Анвар пошонинг ўрнига келган эди. У Кўлоб яқинидаги Дарё деган жойда тўхтаб, Иброҳимбекни чақиртирди, аммо Иброҳимбек унинг қошига бормади. Иброҳимбек 25—30 нафар йигитини Сами пошо ҳузурига жўнатди. Иброҳимбекнинг йигитлари Сами пошо билан учрашди. Сўнгра Сами пошо Мўминободга борди. У ерда Иброҳимбек, лақайлар, қўнғиротлар Сами пошо билан учрашдилар. Сами пошо ҳамма билан бир-бир кўришиб чиққач, тўпланган халққа ташаккур изҳор қилди ва кексалардан изн сўраб, Анвар пошо билан Давлатмандбий жасадларини қайта дафн этиш учун Об қишлоғига йўл олди. У Анвар пошо билан Давлатмандбий жасадларини Чегим қишлоғига элтиб дафн этди. Дафн маросимидан сўнг Анвар пошонинг йўлдошлари қўноқ бўлиб турган Тобилдара тарафга жўнади. Сўнг Тобилдарадан Қоратегинга — Фузайил Махсум ҳузурига борди: у ерда турган Анвар пошонинг одамларини ўз сафига қўшиб, яна Тобилдарага қайтди. Тобилдарада эшитдики, Анвар пошога тегишли бойликни сақлаб юрган бир кишини Эшон Султон укаси билан биргалашиб ўлдирибди. Сами пошо дарҳол Эшон Султон билан унинг укасини дорга осиб ўлдириш тўғрисида буйруқ берди. Сами пошонинг йигитлари фармонни ижро этдилар. Сами пошо Тобилдарадан Кўлобга кетди. Кўлобда рус қувватлари бор эди. Жанг бошланди. Лекин, Сами пошо Кўлобдан русларни ҳайдаб чиқара олмади ”.

Шарқий Бухорога Сами пошо келиши билан миллий мужодаланинг иккинчи босқичи, аниқроғи, инқироз даври бошланади.

Афандим, 1922 йилнинг август ойидан кейинги воқеалар бошқа мавзу. Биз ҳозирча у мавзу хусусида фикр юритмай турамиз.

Сами пошо, Абдуқаюм парвоначи ўз кўргазмасида таъкидлаганидек, Анвар пошо билан Давлатмандбий қабрларини руслар назаридан холироқ жойга — Чегим қишлоғига кўчиргани тўғри бўлса керак. Эҳтимол, илгари Обидарадаги қишлоқ мозорига дафн этилгандир. Анвар пошо билан Давлатмандбийнинг ҳозирги хилхонаси, юқорида ҳам айтиб ўтганим каби, укпар булут соя солиб турадиган адир устида. Улар алоҳида дафн этилган. Қизилсув соҳилида яшайдиган чолларнинг гапларига қараганда, ўлжа олинган ҳужжатларни текшириб кўрган рус қувватларининг қўмондони Анвар пошога тегишли ҳужжатни учратади ва бир ҳафта-ўн кун ўтгач, Обидарага бир гуруҳ рус “сапёр”ларини жўнатади. Улар қишлоқ мозорини бир четдан кавлай бошлайди: жасадларни қайта текширадилар. Русларниниг нияти — Анвар пошо билан Давлатмандбий жасадидан бошларини кесиб Душанбега элтиб бериш эди. Халқ бундай ваҳшийликка бефарқ қараб туролмайди. Давлатмандбийнинг уруғ-аймоқлари маслаҳатлашиб, Анвар пошо ва Давлатмандбий жасадларини бир кечада бошқа жойга яширинча кўчириб дафн этадилар. “Сапёр”лар Душанбега қуруқ қайтишади.

Сами пошо янги мозоротда Анвар пошо ва барча шаҳидлар учун қасам ичади: “Турк ватани ва ислом юртларининг озод бўлишига шаҳиди аъло Анвар пошонинг қабри шоҳиддир! “ дейди.

Иброҳимбекнинг 1931 йил 29 июн кунги кўргазмаси:
“Биз Рангонтовда турганимизда хабар келдики, Қурбон ҳайити куни рус қувватлари Ҳовалингга ҳужум қилибди ва русларга қарши жанг пайти Анвар пошо билан Давлатмандбий шаҳид бўлибди. Анвар пошо шаҳид бўлгач, бир неча кун ўтиб, рус қувватлари Рангонтовда бизга ҳамла қилди. Мен Рангонтов депарасида русларга қарши уч ой чамаси жанг қилдим. Ҳайит парвоначи ҳам менинг қаватимда ўз аскарлари билан бирга эди. Сўнг Кўкайдига кетди. Ҳайит парвоначи Кўкайдига кетгач, мен Сами пошодан хат олдим. Хатда ёзилишича, у Анвар пошо учун қасос олгани келибди. Сами пошонинг илтимосига кўра, мен унинг қошига Зиё домуллани юбордим. Сўнг Мўминободда ўзим ҳам Сами пошо билан учрашдим ”.

Иброҳимбек ўз кўргазмасида Абдуқаюм парвоначи каби “Анвар пошо Қурбон ҳайити куни шаҳид бўлди” дейди. Лақайлар учун ҳозирги кунларда ҳам ҳайитлар уч кун байрам қилинишини ҳисобга олсак, Иброҳимбек Қурбон ҳайитининг иккинчи кунини назарда тутган бўлиши мумкин деб тахмин қиламиз. Қолаверса, Иброҳимбек ҳам бу хабарни бошқалардан эшитган.

Хўш, Анвар пошо, Совет тарихчилари 70 йил давомида таъкидлаганларидек, ростдан ҳам Афғонистонга ўтиб кетмоқчи бўлганми?

Партия архивидаги битта ҳужжатда: “Анвар пошо, лақайлар Қоратегинни бўшатиб қўйсинлар, деб бир неча марта фармон берди. Лекин олий қўмондон фармони бажарилмади. Энди Анвар пошонинг ўзи Қоратегинни тасарруфига олиш ниятида ”, дейилади. Бу Эшон Султоннинг Болжувон қўрбошиларига йўллаган мактубидир. Эшон Султон яна бир мактубида: “Анвар пошо жамики ислом лашкарининг олий қўмондони этиб тайинлансин. Давлатмандбий у зоти олийларининг муовинидир. Улар дастлаб Болжувонга, сўнг Қоратегинга ўтмоқчилар. Шу муносабат билан сизлар ҳам тайёрланиб туринглар. Худо хоҳласа, вилоят лақайлардан тозаланса, бутун ҳокимият ўзларингга қолади ”, дейди. Бу мактублар Анвар пошо “Афғонистонга ўтиб кетиш” ниятида эмаслигини кўрсатади.

Анвар пошонинг Болжувонга чекинишдан кўзлаган мақсади нима эди?

У Бойсундаёқ Москва ҳукумати Шарқий Бухорога жуда катта миқдорда ишғол қувватларини юборганини яққол сезади ва Фузайил Махсумга Қоратегинга қайтишга рухсат беради. Ўзи эса энг охиригача рус қувватларига қаршилик кўрсатиб, аста-секин чекинаверади. Шу тарзда русларнинг тинкасини қуритмоқчи бўлади. Душанбеда ҳам бир неча қўрбошиларга ўз юртларига жўнаб кетишга ижозат беради. Рус қувватларининг асосий қисмини ичкарига — жанубий ҳудудларга олиб кириб кетишни ўйлаб, то душман яқинлашгунча кутиб туради ва деярли ҳеч қандай қаршилик кўрсатмасдан чекина бошлайди. Эшон Султоннинг мактубларидан аниқ кўриниб турибдики, Анвар пошо Қоратегинда мустаҳкам таянчгоҳ барпо этмоқни мўлжаллайди ва ўша жойда кучларни қайта бирлаштириб, Шарқий Бухоро дохилинда тарқоқлашган рус қувватларини бирин-кетин янчиб ташлашни режалаштиради. Айни пайтда рус қувватларининг асосий зарбасини ўз бошига олади.

Анвар пошо онгли равишда ўз орқасидан фалокатни озиқтириб кетади. Албатта, ажалга панд бериб бўлмаслигини биларди… Билгани ҳолда ажал билан ёнма-ён от суриб бораверади. Бу жиҳатдан ҳам Бобур мирзога ўхшарди. Агар “Бобурнома”ни ўқиган бўлсангиз, ҳойнаҳой, эсингиздадир, афандим, Бобур мирзо “чўбир от”га ўз ихтиёри билан минмоқчи бўлади:

“Оламда жон ваҳмидин ёмонроқ нима бўлмас эмиш… Ўзимда бетоқатлик фаҳм қилдим. Қўптум, боғ гўшасига бордим. Ўзум била андиша қилдим. Дедимки, киши агар юз, агар минг яшаса охир ўлмак керак.
Агар сад сол мони вар яке рўз,
Бибояд рафт аз ин коҳи дилафрўз.
Ўзумни ўлумга қарор бердим. Ўшал боғда бир сув оқиб келадур эди, вузу қилдим, икки ракат намоз ўқудим. Бошимни муножатқа қўюб, тилак тилайдур эдимким, кўзум уйқуга борибтур ”.

Киши юз йил яшаса ҳам, бир кун яшаса ҳам бари бир бу кўнгил очувчи қасрдан кетиш кераклигига иқрор бўлган чоғ Бобуржон ҳали юзига устара урмаган йигирма яшар бўз йигит эди.

Анвар пошо 1922 милодий йилнинг Қурбон ҳайитининг қутлуғ оқшомида васиятнома ёзмоққа аҳд қилган кезлари қирқ бир ёшга тўлган қирчиллама йигит эди… Боғда жилдираб сув оқарди. Тоғдан майин эпкин эсарди. Осмонда юлдузлар чарақлаб турарди.

Дунёнинг ҳузур-ҳаловатидан баҳраманд бўла туриб Анвар пошо васиятнома ёзарди. Чунки, у дунёнинг ҳузур-ҳаловатидан ҳам, ўзининг ҳаётидан ҳам улуғ неъмат борлигини биларди…

Ватан.
Озодлик.
“Ҳаммага озодлик йўлини кўрсатингиз”.

“Чарчаш нелигин билмас бир зотдир”.
“Туркистон халқи жуда меҳмондўст ва мунис кимсалардир”.
“Мен фақат мазлумлар мужодаласи нуқтаи назаридан мағлуб бўлганимизни қабул этмайман”.

Наҳот, турук будун мазлум бўлса?

Анвар пошо вазият нақадар жиддий эканини жуда яхши биларди. Лекин ҳали миллий мужодала музаффарият билан якунланишидан умидини узмаган эди. Балки, шунинг учун ҳам Қурбон ҳайитининг биринчи оқшомида ҳар эҳтимолга қарши ёзиб қўйган (ҳатто “сўзбоши”сини-да ўзи ёзган) васиятнома остига сана қўймаган, муҳр босмаган эдими? Ким билади дейсиз. У тенгсиз жангда шаҳид бўлиши мумкинлигини ҳам билган. Бироқ, умидсизланмаган.

Афсуски, Москва ҳукумати Шарқий Бухорога Анвар пошо ўйлаганидан ёки мўлжаллаганидан кўра ҳам буюкроқ қувватлар жўнатган эди. Демак, қўғирчоқ ҳокимият мазасини тотиб, мазахўрак бўлиб қолган Файзулла Хўжа “Улуғ оғалари”ни Анвар пошо нақадар хавфли эканлигига ишонтиради.
Аввал ҳам таъкидлаганим каби болшевиклар Шарқий Бухорога йўллаган ҳарбий қувватларнинг аниқ миқдори ҳеч бир Партия архивида ҳам, Совет тарихчиларининг асарларида ҳам аниқ кўрсатилмайди. Шунга қарамай, турли муносабатлар билан эслатиб ўтилган рус қувватларининг номларини, рақамларини 1920 йил декабр ойида амир Олимни Шарқий Бухоро дохилиндан ҳайдаб чиқариш учун юборилган “Ҳисор экспедицияси” қувватларига таққослаб кўриб, қуйидаги манзарани кўрдим:

1920 йили Шарқий Бухорога алоқа эскадрони,
Тиббий хизмат бўлинмаси,
Ҳайвонлар учун тиббий хизмат бўлинмаси,
1-суворийлар бригадаси,
1-суворийлар полки,
2-суворийлар полки,
2-суворийлар бригадаси,
4-суворийлар полки,
3-суворийлар бригадаси,
5-суворийлар полки,
6-суворийлар полки,
1-тоғли тўпчиларнинг отлиқ батареяси,
2-батарея,
13-Туркистон ўқчилар полки,
8-Туркистон ўқчилар полки,
3-енгил тўпчилар бўлинмасининг 2-батареяси,
Термиздаги оғир тўпчиларнинг 1-, 2-батареялари,
Махсус бўлим отряди жўнатилган эди.
1922 йилга доир Партия архиви ҳужжатларида эса Шарқий Бухорода
15-суворийлар полки,
16-суворийлар полки,
7-ўқчилар полки,
47-суворийлар полки,
76-суворийлар полки,
1-Туркистон полки,
8-суворийлар бригадаси,
Пулимётчилар эскадрони,
13-ўқчилар корпуси ҳаракатда бўлгани кўрсатилади.

Бироқ, бу ҳарбий бўлинмаларнинг миқдори тўғрисида ҳеч қандай маълумот йўқ. Болшевиклар Шарқий Бухорода мисли кўрилмаган хунрезлик қилгани учун ҳам барча маълумотларни аллақачон куйдириб юборишган. 15-, 16-полклар Обидарада қатли ом ёпгани ҳақида хабар қолган, холос.

Афандим, ижозатингиз билан, Анвар пошонинг васиятномасини эътиборингизга ҳавола қилмоқчиман. Ёдингизда бўлса, сўзбоши ва изоҳ юқорида келтирилган эди.
“Ўша Анвар пошо васият қилади:

Бизнинг намоз ўқийдиган мачитларимиз отхоналарга айлантирилди. Бизнинг мадрасаларимиз фоҳишахона бўлиб қолди, айш-ишрат маконига айланди.
Қадрли биродарлар, ҳаммасини ўзингиз кўриб турибсиз. Қандай замон келганини кўриб туриб, бемалол ухлаб ётибсиз! Сизлар уйғонишларинг керак. Эсларингдан чиқдими, ҳазрат пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи вассаллам ҳадиси шарифларида: “Қиёмат куни ҳамма Оллоҳ олдида жавоб беради”, деганлар. Зеро, рўзи маҳшарга қадар ҳар бир муслим ислом душманига қарши жиҳод қилмоғи фарздир.

Болшевиклар ҳақиқий кофирлардир. Улар шариатни оёқости қиляпти, ватанимизни топтаяпти. Улар сизларга зулм ўтказяпти. Сизларни хўрлаяптилар, зўрлаяптилар. Сиз бўлса, миқ этмаяпсиз!

Болшевиклар мачитларимизни отхона қилиб олишди. Маърифат ўчоғи бўлган мадрасаларимизни кўнгилочар масканга айлантиришди.

Биродарлар, мана шундай қабоҳатга чидаб юриб, қайси юз билан Оллоҳ ҳузурига борасиз?! Қайси ишларинг учун қиёмат куни Муҳаммадур расулиллоҳ сизларни умматим дейди?
Болшевиклар сизларни хонавайрон қилди, мол-мулкингизни талади. Болаларинг оч-яланғоч. Улар ҳатто Оллоҳ каломидан — Қуръони Карим мутолаасидан бенасиб қилинди.
Ай, диндош биродарларим, сизлар ҳамон ухлаяпсизлар! Болшевикларнинг ҳийлакор тузоғига илинганингизни билмаяпсиз? Ахир, улар худога ишонмайди, ҳеч қандай динга эътиқод қилмайди. Шунингдек, улар хусусий мулкни ҳам, оила муқаддаслигини ҳам, зурриёдни ҳам тан олмайди. Уларда ҳамма нарса умумийдир. Масалан, бирорта хотин туғса, гўдакни дарҳол болалар боғчасига топширадилар. Шу йўсинда диний эътиқодини маҳв этадилар.

Биродарлар, энди мен сизлардан сўрамоқчиман, хўш, ким ўзининг туғишган синглисига уйланишни истайди? Бухоро мусулмонлари, ана шундай хўрликдан кейин ҳам кўзингиз очилмайдими?

Аҳли муслим ўз эътиқодини ҳимоя қилиш учун, фарзандларини болшевиклар зулми остида қолдирмаслик учун қўзғолиши шартдир.

Ай, мусулмонлар! Муқаддас ватан озодлиги йўлида матонатли бўлингиз. Шундагина Оллоҳ таоло марҳаматига ва ҳазрат пайғамбаримизнинг мурувватига сазовор бўласиз. Оллоҳга таваккул қилиб, қўлга милтиқ ва қилични олиб жиҳодга кирингиз! Зеро, “Ал жаннату фи зилли суюрфи”. Яъни, Қуръони Каримда айтиладиким, “Жаннат шамширлар соясидадир”.

Қўлда қурол билан кофирларга қарши жангда шаҳид бўлган зотни қиёматда Оллоҳнинг ўзи дўзах азобидан асрагай! Шунинг учун ёлғончи дунёнинг ҳузур-ҳаловатига маҳлиё бўлманг! Сиз ўлган пайтингизда бу дунёнинг неъматларидан фақат кафанлик олиб кетасиз, холос. Яъни, муслим учун эътиқод йўлида шаҳид бўлишдан ҳам ортиқ мукофот йўқдир.

Биродарлар, маълумингизким, мен Оллоҳнинг улуғ рутбаи шаҳодатига ноил бўлиш ниятида Туркия ва Арабистон дохилинда бир неча йил мобайнида кофирларга қарши жанг қилдим. Аммо у ерларда олий рутбаи шаҳодатга ноил бўлолмадим. Йиртқич болшевикларнинг чангалида азоб тортаётган биродарларимни озод қилиш ниятида ўз давлатимни, оиламни ташлаб, мислсиз мушкулотларни бошимдан кечириб Бухорога келдим. Озодлик кураши йўлида ўн мингдан зиёд биродарларим менинг сафимга қўшилди.
Ай, мусулмон биродарларим! Бир неча йил муқаддам Туркия ва Арабистонда жиҳодга кирган эдим. Лекин у ерларда шаҳид бўлиш бахтига муяссар бўлмадим. Бугун шарқда — Болжувонда Оллоҳнинг энг улуғ рутбаи шаҳодатига ноил бўлажакман. Ҳаётимнинг сўнгги дамларида биродарларимга васият қиламанки, ислом учун курашаётган мужоҳидлар сафига қўшилингиз. Шундай қилсангиз, пайғамбаримиз руҳини шод этган бўласиз. Халқингизни, ватанингизни кофирлардан озод қилсангиз, менинг руҳимни ҳам шод этган бўласиз.
Ўлимдан қўрқманг! Ҳар бир тирик жон ўлимга маҳкумдир! ”

Васиятнома мазмунидан Анвар пошо нима учун айнан Болжувонга қадар чекиниб тўхтагани маълум бўляпти: у Шарқий Бухоро халқининг кўзи очилиб қолармикан деб умид қилади. Афсуски, уйқуга кетган кўзлар 70 йилдан кейин ҳам очилмайди ҳисоб.
Халқ жуда қаттиқ уйқуга кетади.

ЎН САККИЗИНЧИ МАКТУБ

Анвар пошо Бухоро дохилинда нима қилди? У қандай муҳим вазифани бажарди?

Биринчидан. Амир Олим ва унинг ҳукумати халқни Ўрта асрчилик ботқоғидан қутқариши керак эди. Бунинг учун халқнинг кўзини очиш, унга маърифат бериш лозим бўларди. Бироқ, амир ва унинг ҳукумати бу қутлуғ вазифа тўғрисида умуман бош қотирмайди. Улар фақат ўз маишатларини ўйлайдилар, холос. Шунинг учун ёш бухороликлар амирни тахтдан ағдариб ташлайди.

Иккинчидан. Амир тахтдан ағдарилгач, ёш бухороликлар икки фирқага бўлиниб кетди. Файзулла Хўжа бошчилигидаги ёш бухороликлар қандай қилиб бўлса-да, ҳокимият тепасида ўтиришни ягона мақсад қилиб олди ва Туркистондаги энг охирги турк давлатининг маҳв бўлишига имкон яратди. Усмонхўжа бошчилигидаги ёш бухороликлар амир тахтдан ағдарилгач, рус ишғол қувватлари сафида “уйқудаги” Шарқий Бухоро дохилинга ноўрин “салб юриши” қилдилар ва ерли халқ қалбида жадидларга нисбатан сўнмас нафрат уйғотдилар.

Учинчидан. Ёш бухороликлар ўртасида пайдо бўлган нифоқ натижасида ҳамда ёш бухороликлар билан ерли халқ ўртасида пайдо бўлган нифоқ натижасида Бухоро давлатининг мустақиллиги хавф остида қолди. Фақат қатъий ҳаракат туфайли мустақилликни асраб қолиш мумкин эди. Аммо, ёш бухороликлар 1921 йилнинг октябр ойига қадар қатъий ҳаракат қилишга ўзида куч тополмади: улар халқ қудратига суяна олмасди. Чунки, халқ аллақачон улардан юз ўгирган эди.

Тўртинчидан. Бухорода шундай бир вазият вужудга келдики, халқ билан ёш бухороликларнинг миллатпарвар қисмини ягона жабҳага бирлаштира оладиган Раҳнамо керак бўлиб қолди. Бу раҳнамо халқ учун ҳам, ёш бухороликлар учун ҳам бирдек суюкли ва холис бўлиши лозим эди. Тарихий шароит Анвар пошони Бухорога даъват этди. Агар турк оламида Анвар пошо бўлмаса эди, бошқа бир Анвар пошони турк олами дарҳол “туғиши” даркор бўлиб қолди. Шукурки, Анвар пошо туғилган эди. У Туркистондаги халқларнинг ягона нажоткори шаклинда эди.

Анвар пошо ўз зиммасига юкланган тарихий вазифани тўғри англади ва охирги нафасигача фидокорлик билан елкасидаги тарихий юкни кўтариб юрди.

Анвар пошо бутун бошли Бухоро миллий ҳукумати қилолмаган ишни амалга оширди. У халқни рус ишғол қувватларига қарши ягона жабҳага бирлаштирди. Анвар пошо сафида жон олиб-жон берган юзлаб Усмонли зобитлар турк олами ягона вужуд эканини ўз ҳаётлари ва ўз ўлимлари билан исботлаб бердилар.

Анвар пошо — турк оламининг йўлчи юлдузига айланди. Турк дунёси XXI асрда ўша йўлчи юлдузга қараб ўз йўлини тўғри танлаши мумкин.

Туркистон ўзи истамаган ҳолда Анвар пошони унутди ва унутгани учун салкам бир аср давом этган қулликка, истибдодга маҳкум бўлди.

Анвар пошо, эҳтимол, ҳозирги Туркияга керак эмасдир. Бироқ, Анвар пошо Туркистон туркларига керакдир. У ҳар доим фидокорлик намунаси бўлиб қолади. Анвар пошони билган турклар бир-бирлари учун жонларини қурбон қилишга тайёр турадилар. Анвар пошони билмаган турклар эса бир-бирларини алдаб чайқовчилик қилади; Ватан ва миллат манфаатини бир четга суриб қўйиб, худди очкўз урғочи қуён каби ўзининг “ақидапараст” болаларини тириклайин хомталаш қилади.

Анвар пошо — бизникидир, афандим! Туркистоннинг ХХ асрдаги энг буюк ва энг суюкли фарзанди Анвар пошодир, афандим!
Шаҳиди шариф Беҳбудий ҳазрат бундай васият қиладилар:
“Ўртадан нифоқни кўтарингиз!
Туркистон болаларини илмсиз қўймангиз!
Ҳаммага озодлик йўлини кўрсатингиз!”

Хўш, ўртадан нифоқни кўтардикми? Туркистон болаларини илмли қилдикми? Ҳаммани ва ҳар бир инсонни озод қилдикми? Ҳар бир инсон озод бўлмаса, Ватан озод бўладими?

Мустафо Чўқой афанди бундай нола қиладилар:
“Дўст этиб хизмат этарга тутинган халқимдан душманлик кўрганим кўнглимга хафалик солди. Шундай бўлса-да, Қумбосдидан бошқа ерни, бошқа элни кўрмаган авомнинг ёмонликларини сарт халқининг устига юклашни тиламайман”.

Мустафо Чўқой афандининг ноласини эшитдикми? Унинг кўнглини кўтарадиган нима иш қилдик? Қозоққа бағримизни очдикми, меҳримизни сочдикми?

Шаҳиди шариф Анвар пошо бизни бундай деб огоҳлантирадилар:
“Сиз ўлган пайтингизда бу дунёнинг неъматларидан фақат кафанлик олиб кетасиз, холос. Ёлғончи дунёнинг ҳузур-ҳаловатига маҳлиё бўлманг! Ўлимдан қўрқмангиз! Ҳар бир тирик жон ўлимга маҳкумдир!”

Хўш, биз жонимизни фидо қилса арзийдиган қай бир ишга бош қўшдик? Бепоён Туркистонда қон ютиб яшаётган биродарларимизнинг ҳолидан хабар оляпмизми? Уларга мададкор бўляпмизми? Ҳеч бўлмаса, гуманитар — инсонпарварлик ёрдами беряпмизми?

Афандим, мен бу саволларни сизга эмас, балки ўзимга йўналтиришим керак эди. Бироқ, сиз ҳозир тингловчи мақомидасиз. Тингловчи эса фақат тинглайди. Сўнг, мунозара бошланади… Биламан, менинг мактубларимни ўқиб кўнглингизда қават-қават саволлар пайдо бўлади. Насиб этса, барча саволларингизга имкон қадар жавоб берарман. Жавоб беролмасам, биргаликда жавоб топармиз. Бундан ташқари, мен ўз мактубларимда баён этган фикр-мулоҳазаларимни юз фоиз ҳақ деб билмайман. Кўп ўринларда хато қилган бўлишим мумкин. Лекин ишончингиз комил бўлсинки, менинг хатоларим ҳам самимийдир. Кўнглимдаги гапларни ёздим. Тўғрисини ёздим. Билганимни ёздим.
Афандим, мана, ғойибона учрашувимиз ҳам поёнига етиб боряпти. Охирида мен яна Иброҳимбек тақдирига қайтмоқчиман. Эсингиздами, у Душанбеда Анвар пошога яхши кўриниш учун Фузайил Махсумни “тутиб” берган эди?

Иброҳимбек ва унинг издошлари тақдиридан уч-тўрт оғиз сўзлайман.

Партия архивида сақланаётган Иброҳимбекка алоқадор ҳужжатнинг энг эскиси 1335 ҳижрий (1915 милодий) йилга дахлдор бўлиб, у қозихонанинг ажримидир.
“1335-ҳижрийда Кўктош қишлоғининг Эсонхўжа уруғидан бўлган қора соқолли, келишган, ўрта бўйли Иброҳим қоровулбеги қозихонада Жамол Махсум ўғлидан 2300 танга қарздор эканини бўйнига олди. У икки ойлик муддат ичида қарзини тўлаши шарт.
Қози мулло Мирзо (муҳри босилган) ”.

Демак, 26 яшар Иброҳимбек “қоровулбеги” (5-даражали) амалдор бўлишига қарамасдан, амир замонида қарзга ботиб, елкасига офтоб тегмай юрарди. Ўша пайтдаёқ қора соқол қўйган экан, келишган, ўрта бўйли…

Шунга ўхшаган бошқа бир ҳужжатда Иброҳим қоровулбегининг Абдулҳамид эшикоғабошидан 6400 танга қарздор экани қайд этилган .

Иброҳимбекнинг таржимаи ҳолига алоқадор маълумотларни 1925 йили Фақиробод инқилобий қўмитасининг раиси (номи ёзилмаган) русларга тўплаб беради. Тўплама маълумот бундай:
“Иброҳимбекнинг отаси Чақабой туғсабо 1912 йили вафот этган. Кўктошда унга қарашли боғли ҳовли бор эди.

Иброҳимбек маҳаллий мадрасада таълим олган. Лекин ўқишни тугатмаган. Отаси ўлгандан сўнг орқа-олдини ўйламай ҳаёт кечиради. Отасидан фақат қарз-қавола мерос қолгани туфайли тез орада бор будидан ажрайди. Тегирмони ва обжувозидан келадиган даромад эвазига кун кўра бошлайди.

Отасининг хотираси ҳақи-ҳурмати Ҳисор беги Иброҳимбекка “қоровулбеги” унвонини беради.

1920 йилда амир Душанбедан қочиб кетаётган пайт Ҳисорнинг беги Иброҳимбекни Олимхонга таништиради. Қобилиятли, жасур йигит деб таърифлайди. Душанбеда қолган учта байроқни олиб келиш тўғрисида амир Иброҳимга топшириқ беради. Қизил аскарлар яқинлашиб қолгани сабабли бундай топшириқни бажариш хавфли эди. Лекин, Иброҳим ўз жўраси Асадулло билан биргаликда амирнинг топшириғини бажариб қайтади.

Душанбе шаҳри қизиллар томонидан ишғол этилгач, Иброҳим билан Асадулло Болжувонга жўнаб кетадилар. У ерда Давлатмандбий ва Абдуқаюм парвоначи қувват тўплаб, йигитларни қуроллантирган эди. Бироқ, йигитлар милтиқ отишни билмасди. Уларга отишни ўргатадиган инструктор йўқ эди. Иброҳимбекка йигитларни милтиқ отишга ўргатиш вазифаси топширилади. Давлатмандбийнинг қувватларига Иброҳимбек инструктор бўлади.

Бу орада босмачи қувватларига қўмондонлик масаласида жанжал чиқиб қолади. Иброҳимбек қаватига беш нафар йигитни олиб Лақайга қайтади. Ўзи алоҳида бўлтак тузади. Ўша пайтлари Шарқий Бухорога келган Анвар пошога қарши кайфиятда бўлади. Фақирободдан икки чақирим нарида Анвар пошони қуролсизлантириб, унинг қувватларидан ўлжа олинган 50 дона милтиқ билан ўз бўлтагидаги йигитларни қуроллантиради.
Ушбу маълумотлар Фақиробод Ревкомининг раисидан 1925 йил 21 октябр куни олинди.
Разведка отрядининг бошлиғи Гавровский (имзо) ”.

Назаримда, бу маълумотлар умуман тўғри. Лекин амир Олимхоннинг топшириғи тўғрисидаги гап уйдирма бўлса керак. Чунки, биламизки, Олимхон учун нафақат салтанат рамзи бўлган байроқнинг, ҳатто салтанатнинг ўзини-да бир пуллик қиммати йўқ эди. У “беш кунлик ўлар жон учун” ҳамма нарсадан кечиб юборган бўлиб, сабил қолган жонини хавф остида қолдириб Душанбедан байроқ келишини кутиб ўтирмасди. Эҳтимол, байроқ тўғрисидаги афсонани авом халқ тўқиб чиқаргандир? Ахир, авом халқ салтанат рамзи бўлган амир Олимга кўр-кўрона сиғинарди: демак, салтанат рамзини — байроқни асраб қолган Иброҳимбекка ҳам сиғинишни истарди ва уни илоҳийлаштиришга мойил эди.

Иброҳимбекнинг 1931 йил 28 июл кунги кўргазмаси:
“Мен қирқ икки ёшдаман. Миллатим лақай-ўзбек. Кофарниҳон дарёсининг соҳилида жойлашган Кўктош қишлоғида туғилганман. Ҳозирги Сталинобод шаҳридан ўн икки чақирим нарида. Эсонхўжа уруғиданман. Отам қишлоқ оқсоқоли ва Кўктош лақайларининг элбеги эди. У пайтлари Кўктошда ҳаммаси бўлиб саксонта оила бор эди. Бухоро амири отамга кўп унвонлар инъом этган. Отамнинг охирги унвони туғсабо бўлса-да, лекин бу унвонга алоқадор бирорта вазифани бажармасди. У умрининг охиригача Кўктошда яшади. Отам бундан йигирма йилча муқаддам вафот этган. У ўзига тўқ киши эди. Отамнинг қўлида икки-учта мавсумий хизматчи ишларди. Отамнинг тўртта хотини бор эди. Хотинларидан олти ўғил ва олти қиз кўрган. Аммо, фарзандларининг ҳаммаси ёшлигида ўлиб кетган. Битта мен тирик қолганман. Мен фарзандларнинг кенжаси эдим. Отам ҳаётлик пайтида бир ярим йилча мадрасада ўқиганман. Араб имлосидаги хатни туртиниброқ ўқий оламан, лекин ёзишни билмайман. Фақат имзо чекишни биламан, холос. Отам бор пайтлари тўкин-сочин ҳаёт кечирардим. Иккита хотиним бор эди. Тез-тез бўлиб турадиган лақайларнинг улоқ-кўпкариларида доим қатнашардим. Отам вафот этгач, ниҳоятда қийин аҳволга тушиб қолдим. Отамдан менга ҳеч қандай мол-дунё қолгани йўқ. Аксинча, унинг зиммасидаги қарзлар менга мерос бўлди. Бир вақтлар отамга қарз-қавола берган кишилар мени сира ҳоли-жонимга қўйишмасди. Мен ўн йил мобайнида ярим яширин ҳаёт кечирдим. Доим қарзини қистаб келадиган одамлардан қочиб юрардим. Уйга кам келардим… Иккала хотиним ҳам туғмас эди. Ҳозир Абдуқаюм парвоначининг қизига уйланганман ”.

Иброҳимбек оддийгина лақай йигити эди. Унинг бошқалардан фарқи шундаки, ёлғончи дунёнинг ҳузур-ҳаловатига маҳлиё бўлмаганди. У баъзи “мусулмонлар” каби шаҳвоний нафс қутқусига учиб хотинларни қаторлаштириб қўймайди. Балки, тирноққа зор бўлгани учун учта хотин олади. Ҳаёт уни аччиқ-чучукка ўргатади. Гўё Шарқий Бухоро дохилинда рўй беражак бўҳронга Иброҳимбекни ҳаётнинг ўзи тайёрлаб, чиниқтириб боради. Амир Олим эмас, ҳаётнинг ўзи Иброҳимбекни мужоҳидларнинг илғор сафига сура-сура чиқариб қўяди.

Иброҳимбек нотўғри бўлса-да мустақил фикрлайди, нотўғри бўлса-да, ўз фикрида қатъий турарди. Субутсизлик унинг табиатига етти ёт бегона эди. Ўзи билган нарсага умр бўйи ёпишиб олиб, бошқа нарсани кўр-кўрона инкор этадиган жоҳил ёки мутаассиб кимса эмасди. Унинг дунёқараши ижтимоий жараёнда ривожланиб боради. Агар 1922 йили Иброҳимбек билан тўқнаш келган жадидлар 1931 йили ҳам унга дуч келганларида борми, ашаддий мухолифни эмас, балки онгли тарафдорларини учратган бўларди. Демак, Иброҳимбекнинг ижтимоий қарашларида туб ўзгариш рўй бериши учун ўн йиллик ҳаётий таълим ва тарбия зарур эди. Жадидлар Иброҳимбекка ижтимоий ҳодисаларнинг, ҳеч бўлмаса, “алифбо”сини ўргатишдими? Афсус, Иброҳимбек ҳамма нарсани ўзи ўрганди: оқ-қоранинг фарқига боргунча азиз умрининг фожиали бекатига етиб қолди.
Иброҳимбекнинг 1931 йил 29 август кунги терговномасидан:

“Афғонистонда муҳожирликда яшаган Фузайил Махсум Олимхон билан ҳеч қандай алоқа қилмасди. У Олимхон билан борди-келди қилишни ўзи учун ор деб биларди. Олимхон ҳам Фузайил Махсум билан алоқа қилишни ўзига муносиб кўрмасди. Бир пайтлар Фузайил Махсум Қоратегиннинг салкам подшоҳи эди: муллолар унинг номини хутбага қўшиб ўқир эдилар… Фузайил Махсум Кобулда Кўршермат билан жуда иноқ эди. Бухоролик нуфузли зот Ҳошим шайх ҳам Кўршермат билан қадрдон эди. Лекин, иккови ҳам амир Олимхон билан умуман гаплашмасди. Бунинг сабаби шундаки, келажакда Туркистоннинг давлат тузуми қандай бўлиши кераклиги масаласида улар бир-бирига зид дунёқарашга эга эдилар. Хусусан, Кўршермат билан Ҳошим шайх болшевиклар тор-мор этилгач, Туркистонда республика ўрнатиш тарафдори эдилар. Бу борада Ҳошим шайх ўзининг муайян дунёқарашига эга бўлса-да, аммо Кўршермат ҳақида бундай деб бўлмасди. Унга Туркистонда қандай тузум барпо этилишининг аҳамияти йўқ эди: кўпинча “мен Худоёрхоннинг авлодиданман” деб мақтаниб юрарди. Яъни, маълум маънода хонлик тикланишига ҳам тарафдор эди. Бироқ, Кобулдаги жадид муҳожирларга ўзини яхши кўрсатиш илинжида доим республика тарафдори сифатида ўзини кўз-кўзларди ”.

Афсуски, ижтимоий дунёқараши шаклланган пайтда Иброҳимбек ОГПУ қамоқхонасида тутқун эди. Ўзаро тож-тахт талашаётган афғон мухолифат кучларининг қуроли остида қирилиб битажак муҳожир лақайларни Совет Туркистони дохилинга олиб ўтиб, ўзи соддадиллик билан қизил аскарларга таслим бўлади.

Иброҳимбекнинг 1931 йил 19 ноябр кунги терговномасидан аслият:
“…Андин қочиб Кўҳитан бордим. Ортимдан қизил аскарлар ҳужум қилиб бордилар. Яна қайтиб Кўккамарга келиб эшитдимким, Қаюм парвоначи деган Иброҳимбекка йигирма киши билан элчи бўлиб келиб, тополмай қайтиб, Деҳнов тарафға кетдилар деб. У ерда мени ҳам билмас эдилар. Қизил аскарлар билмасин деб отимни Вазир қўйиб эрдим. Шул сабабдин мени ҳеч ким билмас эрди. Элчиларнинг хабарини эшитиб, кўб хурсанд бўлиб, эмди қайтиб Боботоғга борайин, элчилар ҳар қаерда бўлса-да шуларнинг маслаҳати илан ҳукуматға таслим бўлайин деб Миршодиға келганимда орқамиздан, ҳар тарафдан қизил аскар етиб, уруш бўлиб, аскарларим ҳар ёққа ёйилиб кетди. Яна ўзим, Эшони Исохон, Алимардон, йигирма-ўттиз одам илан Сурхондарёдан ўтиб Боботоғга келдим. Қизил аскарлар бор экан. Яна Эшони Исохон, Алимардон ва бошқа йўлдошларим оти чарчаб, адашиб ҳар ерда қолди. Ўзим Кофарниҳон дарёсиға бориб, бир фуқародин сўрадим: Иброҳимбекка келган элчи қайда? Фуқаро айтдики, Қаюм парвоначи, элчилар Хўжабулбулон идорасидадур деб. Эмди мен анинг қўлиға Қаюм парвоначи, Муқим командирнинг отиға хат ёзиб бердимким, мен ҳукуматға таслим қилғали келдим, келиб мени олиб боринглар, деб. Хатни фуқародин юбориб, ўзим ҳам дарёдин ўтиб эрдим, Қаюм парвоначи, Муқим командир ва бошқа элчилар келиб, мени бирга Хўжабулбулон идорасига олиб бордилар. Ҳукуматға таслим қилғалим ҳам шул, кўрганим ҳам шулдир. Лекин, дарёнинг нарёғи Афғонистонда, буёғи ҳукумат тупроғида Қаюм парвоначини, элчиларни эшитганимдан илгари ҳеч ерда ҳукуматға таслим қиламиз деган гапни айтқоним йўқ ва ҳеч бир аскар ҳам айтқони йўқ. Ва ҳукумат тарафидин хат ёки бир одам келиб айтқони йўқким, ҳукуматға таслим қил, деб. Лекин-да ҳукуматнинг катталиғи ва менинг ва бошқанинг кучи етмаслиги ўзимга хўб маълум эрди. Асл ҳақиқат, ҳукуматға таслим қилайин, ҳукуматға хизмат қилайин деган ният кўнглумда бор эрди. Ҳеч кимға изҳор қилмас эрдим. Сабаб шулким, Афғонистонда иш қиладурғон аскарларим ҳукуматдан қочиб борган эрди. Бир куни сидқим билан хаёл қилдимким, афғонлар илан урушда афғонлар зўрлик қиладир, бир одамни ҳукуматға юборайин, ҳукумат ҳар нима буюрса, ўшал қарорда иш қилайин деб, Жўрақулни махфий Саройкамарнинг каттасиға юбордим. Жўрақул бориб келиб айтди: мени Масков олиб кетмоқчи бўлди, мен қочиб келдим, деб. Шундай ҳам бўлса, аскарлар Жўрақулнинг Саройкамар борганини билиб, манға айдиларким, Жўрақул Саройкамар борибди, Жўрақулни ўлдирмак керак, деб. Мен, ёлғон деб, ўлдирмакни ман қилдим. Яна бир хаёл қилдимким, одам юбормоқ илан бўлмади, хат қилиб юборайин, деб. Дўстмуҳаммад афғонни олдириб, махфий хат қилиб, Дўстмуҳаммадни Саройкамар юбордим. Ҳеч бир нишон маълум бўлмади. Саройкамар атаб хат қилдим, маълум бўлмади. Буёқға ўтгандан кейин кўпнинг кўнглиға қараб, ўзим хат-эълонлар қилдим. Асл ўзим, кўнглим урушмакда эмас эрди. Шул сабабдан аскарларга хат бериб, ўзим чўлларға қочиб юрдим. Кўп бўлмасин деб, охири бир кун ҳукумат тарафдан хат-элчи келар деб ўзимнинг нодонлиғимдин ва ҳукумат тарафдин хабар бўлғунча шунча сарагардонлик кўрдим. Нодонлиғимдан ва ҳукумат кўрмасдан афғонлар илан урушиб, инқилоб қилиб, саккиз минг муҳожирни сабаб бўлиб, ҳукумат тупроғига ўткардим. Эмди ҳукуматни билдим, мундин буён Афғонистонда қолғон эл ва босмачиларни бермак меним таним ва бошқа ҳар нима ишни ҳукумат буюрса, ростлик илан қилурман. Асл чин гапим, чин арзим юқорида ёзилган гаплар. Кейинда, Амударёдин ўтгандан кейинги воқеаларнинг баъзисини чин гап, ўтрук айтдимким, сабаб шулким, бир қўлим майиб бўлиб кезмаклигимдан ва бири шулким, мундай катта, яхши ҳукуматға урушмоқға аскарларға буйруқ бердим, эълон қилдим дегани тилим бормай, ўтрук-чин гапларни жавоб қилдим.
Умид этаманки, маоф қилсалар деб.

Мен бир ҳукуматнинг ёмон, қочиб кетган фарзанди эрдим. Фарзанд ҳарчанд ёмон бўлса-да ота-она анга меҳрибонроқ бўлур. Эмди мундин буён нима савол қилса, ростлик илан жавоб бераман ва нима иш буюрса, ростлик илан қилурман.
Муҳаммад Иброҳимбек (араб имлосида ёзилган) ”.

Афандим, бу Иброҳимбек терговномасининг асл нусхасидир. Аввалги келтирилган барча кўчирмаларим рус тилидан таржима эди.

Иброҳимбекнинг ўлими олдидан айтган сўзларини шарҳлашга ожизман, афандим. Фақат Бобур мирзонинг: “Оламда жон ваҳмидин ёмонроқ нима бўлмас эмиш”, деган сўзлари хаёлимда айланяпти, холос. Афсус, мен жон ваҳмини тасвирлаб билмасман. Билганим шулки, Иброҳимбекни биз маоф этгаймиз, аҳволини тушунишга ҳаракат қилгаймиз.
Иброҳимбек ОГПУнинг Тошкент марказидаги қамоқхонасида жон ваҳмига тушиб, кўзларидан дув-дув ёшлар оқаётган, кўзларидан қонлар оқаётган пайтда Файзулла Хўжа хомталаш қилинган Туркистоннинг бир нимтаси бўлмиш Ўзбекистон Халқ Комиссарлари Советининг раиси сифатида болшевикларнинг ноғорасига ўйнаб ўтирар, “таҳсил ва тажрибасидаги нуқсонлар” (Анвар пошо ибораси) туфайли аллақачон “ўзини некномлар чаргасидан чиқариб” ташлаган эди. Эҳтимол, у Иброҳимбекнинг кўргазмаси билан кунма-кун танишиб, айланма ўриндиқда мийиғида кулиб ўтирган бўлса-да ажаб эмас. Чунки, унинг учун қўғирчоқ шаклинда бўлсин, мансабдан бошқа матлаб йўқ эди. У мансаб олар ҳавоси билан Туркистоннинг хонумонин барбод берди, болшевиклар қўлида садоқатли оқчуринчи бўлди ва охир-оқибат овга ярамай қолган, овга яраса ҳам товга ярамай қолган кўппак мақомида отиб ташланди.

Иброҳимбек эса ўз сафдошлари билан салкам бир ярим йил давомида Тошкентнинг киндигидаги ОГПУ қамоқхонасида тергов қилинади: хўрланади, хор бўлади, зор бўлади.

Иброҳимбек билан ёнма-ён турган ва бирин-кетин отилган мужоҳидлар кимлар эди?

Улар Иброҳимбекдан ташқари яна ўн беш нафар эди.
1. Сулаймон Салоҳиддин ўғли (Эшони судур). Эски Бухорода туғилган. Отаси амир Абдулаҳад замонида “Шайх ул ислом” бўлган. Эшонзода. Отасининг ҳақи-ҳурмати амир Олим унга “судур” унвони берган. Амирнинг мулозимларига қўшилиб 1921 йили муҳожирликка кетади. 1931 йилга қадар Афғонистонда яшайди. Иброҳимбек сафида ўз ватанига қайтиб келган. Айби: “инглизлардан топшириқ олган”, Иброҳимбекнинг “маслаҳатчиси”, “қизил аскарларга қарши жанг қилган”. Лекин, умрида қўлига милтиқ ушлаб кўрмаган. Ёлғиз қизи Афғонистонда эри билан қолади .
2. Абдуқаюм парвоначи. 75 яшар. Иброҳимбекнинг қайнотаси. 1931 йилда ўз хоҳиши билан ҳукуматга таслим бўлган .
3. Эшони Исохон. 46 яшар. Лақайларнинг бодроҳли уруғидан. Ҳисор вилоятининг Чиптўра туманидаги Қайрағоч қишлоғида туғилган. Саводли. Эшонзода. Иккита хотини бор. Фарзандлари: Тош (ўғли) 12 яшар, Ҳошим (ўғли) 6 яшар, Ҳайитгул (қизи) 4 яшар. 1923 йили Шўро ҳукумати қамоқхонасида 8 ой ётиб чиқади. Иброҳимбекнинг аскарбошиларидан эди .
4. Алимардон додхоҳ. 44 яшар. Лақайларнинг бодроҳли уруғидан. Бошбулоқ қишлоғида туғилган. Иккита хотини бор: Тошгул 39 яшар, Қундуз 37 яшар. Ўғли Ҳаётуллоҳ 2 яшар. Иброҳимбекнинг аскарбошиларидан эди .
5. Ортиқ додхоҳ Ашур ўғли. 40 яшар. Лақайларнинг байрам уруғидан. Кўлоб вилояти, Қизилмозор тумани, Сассиқбулоқ қишлоғида туғилган. Тўртта хотини бор. Тўғайсарининг аскарбошиларидан эди .
6. Кўган туғсабо Кенжа ўғли. 27 яшар. Кангурт туманидаги Қизилқия қишлоғида туғилган. 1922 йилда отаси Кенжабойнинг мужоҳидлари сафига қўшилган. Лақайларнинг курдек уруғининг жақа шохидан. Отаси Кенжабойни 1922 йилда руслар отиб ташлайди. Отасининг қувватларига акаси Абдуллабий аскарбоши бўлган. Кўган акасининг ўринбосари бўлади. 1931 йили Афғонистонда Иброҳимбек сафига қўшилиб, Нодирхон ҳукуматининг мунтазам лашкарига қарши жангларда қатнашади. Шўро ҳукуматига ўз ихтиёри билан таслим бўлади .
7. Тошмат Хўжамберди ўғли. 47 яшар. Ҳисор вилоятининг Қораманқул қишлоғида туғилган. Саводсиз. Уйланган. Хотинининг исми Анор, 25 яшар. Фарзандлари: ўғли Тошмирзо 10 яшар, ўғли Эшмирзо 6 яшар, қизи Хумор 5 яшар. Дўрмон уруғидан. Афғонистонда Иброҳимбек сафида туриб Нодирхон ҳукуматига қарши жангларда қатнашади .
8. Мулло Ниёз парвоначи. 53 яшар. Миллати тожик. Шаҳринав туманидаги Искич қишлоғида яшаган. Асли бухоролик. Уйланган. Хотинининг исми Калон, 40 яшар. Фарзандлари: қизи Шамсия 26 яшар, ўғли Нусрат 22 яшар, ўғли Ҳаким 19 яшар, ўғли Иззат 18 яшар, ўғли Муртазо 14 яшар, ўғли Ғозий 10 яшар. Битта уйи, бир бош сигири, 3 таноб ери бор эди. “Парвоначи” унвонини унга Анвар пошо берган .
9. Олот полвон Элмирза ўғли. 42 яшар. Лақай, довуд шохидан. Уйланган. Хотини ва қизи Қизилмозорда яшайди. Акаси Исматбек қўрбошини қизиллар 1924 йили ўлдиришиб, бошини кесиб кетишгач мужоҳидлар сафига қўшилган. Акасининг ўрнига аскарбоши бўлган. Иброҳимбекка бўйсунарди .
10. Шоҳасан Имонқул ўғли. 38 яшар. Лақай туманидаги Тоушар қишлоғида яшаган. Уйланган. Хотини Зубайда 31 яшар. Қизи Ҳакима 8 яшар, қизи Қумри 3 яшар, ўғли Субхонқул 5 яшар, ўғли Соҳиб 3 яшар. 1929 йили Шўро ҳукуматининг рухсатномаси билан Афғонистонда яшайдиган қариндошларини кўргани боради ва қайтишда Иброҳимбек сафида қайтади. Айби — шу .
11. Кўганбек Шерали ўғли. 34 яшар. Норин депарасидаги Шўрчи қишлоғида туғилган. Саводсиз. Уйланган. Хотини Зулфия 23 яшар. Ўғли Амирқул 11 яшар. Тергов пайтида: “Агар Иброҳимбекни озод қилиб юборсаларинг, у муҳожирларни қайтариш борасида сизларга катта фойда келтиради. Иброҳимбек Шўро ҳукумати дохилинга урушиш учун келмаган, балки чин дилдан таслим бўлишни истарди ва ўз ниятига етди”, деб кўргазма беради. Тергов жараёнида Иброҳимбекни бевосита ёқлаб гапирган ягона қўрбоши — шу .
12. Мулло Аҳмадбек Саид ўғли. 53 яшар. Лақайларнинг бодроҳли уруғидан. Кангурт туманидаги Мундук қишлоғида туғилган. Саводли. Хотини Бибинор 40 яшар. Ўғли Хушбоқ 10 яшар. Муҳожирликка кетгунча бир бош ҳўкизи, икки бош эшаги, бир бош оти бор эди. Жиҳод даврида Иброҳимбекнинг шахсий қўриқчиси бўлган .
13. Мирза Қаюм Шер ўғли. 34 яшар. Эсонхўжа уруғининг кунту шохидан. Саводли. Кангурт депарасининг Сарёб қишлоғида туғилган. Акаси Маматумар 40 яшар. Укаси Каврак 25 яшар (бу чол-отамиз 1990 йили Душанбе вилояти, Ленин туманидаги Ҳасанобод қишлоғида 85 ёшида қазо қилдилар, илойим, жойлари жаннатда бўлсин! — изоҳ меники Н.Б.). 1926 йилгача деҳқончилик билан машғул бўлган. Бир бош оти, икки бош ҳўкизи, икки бош сигири бор эди. Саводли бўлгани учун 1926 йилда Иброҳимбек уни ўзига мирза қилиб олади ва мужоҳидлар оқимига қўшилиб муҳожирликка кетиб қолади. Уйланган. Иккита хотини бор: Улуғой 22 яшар, Ойтуфа 16 яшар (биз Дўстмурод ака Қурбонов билан 1991 йилнинг баҳор ойларида Данғара туманида яшайдиган Ойтуфа момонинг дарагини топиб бордик: 80 ёшлар атрофидаги кампир экан, том сояси тушиб турган ўчоқ бўйида пўстакка ўтирган кўйи қўзичоққа эмизикли шишада сут ичираётган эканлар. Салом-аликдан сўнг мақсадга кўчдик, Мирзақаюм деган одамни танийсизми, деб сўрадик. “Дийдори қурсин, ўзи яхши кўриб опқочиб олган эди, лекин ташлаб кетди! Эшитишимча, Афғонистонда яшаётган эмиш. Яна хотин олибди, хотинбоз!” деди момо норози бўлиб. Мирзақаюмнинг суратини кўрсатдик. Момо суратга қарар-қарамас: “У оппоққина киши эди, бу қора-ку”, деди. Мирзақаюм айнамиз 1931 йили Тожикистонга қайтиб келиб, ҳукумат томонидан отилиб кетганини момо билмас экан. Айтсак, ишонмади. “Ўзи шунақа деб гап тарқатган бўлса керак, алдоқчи!” деди ўпкалаб. 1926 йили эри уни Афғонистонга олиб кетмагани учун қаттиқ аразлаган экан: ҳамон дока рўмол қуримабди. Ойтуфа бошқа рўзғор қилган, бола-чақали, неварали-чеварали. Илойим, умрлари узоқ бўлсин! — изоҳ меники: Н.Б.). Мирза Қаюмнинг айби — Иброҳимбекнинг сафида муҳожирликдан ватанига қайтиб келганидир .
14. Азим марқа Остонақул ўғли. 51 яшар. Марқа уруғидан. Саводсиз. Иброҳимбек оиласига васийлик қилган. Батрак. Муҳожирликка кетган: “Иброҳимбекнинг иккита хотини ва иккита синглисини Афғонистонга кузатиб бордим”, деб кўргазма беради. Ўзининг айтишича, Айлободда битта сағира бевага “вақтинча” уйланади. Кейин яна Иброҳимбекнинг оиласи билан Ҳисорга қайтади. Айби — Иброҳимбекка хизматкор бўлгани .
15. Эшон полвон Баҳодирзода. 44 яшар. Ўзбекларнинг қўнғирот уруғидан. Қободиёнда туғилган. Саводли. Эшонзода. Иккита хотини бор: Азизапошшо ҳозир Чапара қишлоғида яшайди, 36 яùар. Иккинчи хотини Байрам эса Афғонистонда қолган. Фарзандлари: ўғли Муҳаммад 14 яшар, ўғли Ҳамидуллоҳ 4 яшар, қизлари Ҳожар 9 яшар, Шаҳзода 7 яшар, Малика 6 яшар, Кимё 6 яшар. Учта катта қизи Афғонистонда қолган. Ўзи 1921 йилда Бойсун туманига Анвар пошо келган пайтда Афғонистонга қочиб кетади .
Хуллас, 1932 йилнинг 13 апрел куни Москва шаҳрида ОГПУ ҳайъатининг ёпиқ мажлисида Иброҳимбек ва бошқаларнинг (жами 16 киши) жиноий иши муҳокама қилинади. Юқорида номлари зикр этилган зотлар ёппасига олий жазога — отувга ҳукм қилинадилар . 1932 йилнинг 10 август куни Тошкент шаҳрининг марказидаги ОГПУ қамоқхонасида Сулаймон Салоҳиддин ўғли (Эшони судур), Абдуқаюм парвоначи, Эшони Исохон Мансурхон ўғли, Алимардон додхоҳ Муҳаммади ўғли, Ортиқ додхоҳ Ашур ўғли, Кўган туғсабо Кенжабой ўғли, Тошмат Хўжамберди ўғли, Олот полвон Элмирза ўғли, Шоҳасан Имонқул ўғли, Кўганбек Шерали ўғли, Мулло Аҳмадбек Саид ўғли, Мирза Қаюм Шер ўғли, Азим марқа Остонақул ўғли, Эшон полвон Баҳодирзодалар отиб ташланади. Мулло Ниёз парвоначи Ҳаким ўғлига нисбатан чиқарилган олий жазо ижро этилишидан аввал ОГПУ қамоқхонасининг касалхонасида ўз ажали билан вафот этади. Иброҳимбек Чақабой ўғлига нисбатан чиқарилган олий жазо эса 1932 йилнинг 31 август куни ижро этилади .
Афандим, Иброҳимбек ўз ватандошларидан 21 кун кейин қатл қилинади. Нега?
“Оламда жон ваҳмидин ёмонроқ нима бўлмас эмиш…”

Файзулла Хўжа эса икки чақиримча наридаги шинам хонасида мийиғида кулиб ўтирарди.
“Агар кўзунгиз қўрқса, кўзунгизни боғлаб юруб рўбарў бўлалинг”, деб мадад беради Бобур мирзо.

Иброҳимбек 21 кун мобайнида 500 марта — ҳар соатда бир бора ўладими? Битта жон 500 марта ўлиши мумкинми? 500 ваҳмни енгиб яшаган мужоҳид наинки маоф этарга лойиқ бўлмаса? Майли, уни болшевиклар, оқчуринчилар, файзуллалар маоф этмади, лекин биз маоф этмоғимиз ва унинг руҳига-да Қуръон тиловат қилмоғимиз жоиздир.

“Улуғ-улуғ беклар ва яхши-яхши йигитлар, қалин киши бу урушта талаф бўлди. Иброҳим тархон ва Иброҳим сору ва Иброҳим жоний, бу ғарибтурким, бир урушта уч Иброҳим отлиқ улуғ беклар талаф бўлди ”, деб афсусланган эди Бобур мирзо 494 йил муқаддам.

Биз ҳам ўзимизнинг ҳеч ўчмас хотирамизга “ва Иброҳим лақай талаф бўлди” деб ёзиб қўямиз. Унутмайлик, Иброҳимбек бир урушда 500 марта талаф бўлди. У кофирларнинг қўлида қурбон бўлди. Шаҳид бўлди. Иншооллоҳ, энг олий рутбаи шаҳодатга — шаҳидликка ноил бўлди!

“Улуғ-улуғ беклар ва яхши-яхши йигитлар, қалин киши бу урушта талаф бўлди. Иброҳим тархон ва Иброҳим сору ва Иброҳим жоний, Иброҳим лақай, бу ғарибтурким, бир урушта тўрт Иброҳим отлиқ улуғ беклар талаф бўлди”.

Иброҳимбекдан фарзанд қолмади. Эҳтимол, сўнгги дамларда ўзидан тирноқ қолмаётгани учун ўкингандир, афандим. Энди биз унинг руҳини ўкинтирмайлик, тўрт калима дуои фотиҳамизни дариғ тутмайлик: илойим, жойи жаннатда бўлсин!

Рус босқинчиларига қарши жангларда шаҳид бўлган жамики мужоҳидларга Оллоҳнинг раҳматлари ёғилсин!

Ҳужжатли романни тўлиқ ўқинг

Ёзувчи Набижон Боқийнинг шахсий блоги

понедельник, 19 февраля 2018 г.

АНВАР ПОШОНИНГ ВАСИЯТИ. Чингиз афандига мактублар

“ТАРИХНИНГ МОҲИЯТИ ВАТАН
ВА ОЗОДЛИКДИР…”
Озод Шарафиддинов

КИТОБ ҲАҚИДА

ҲУЖЖАТЛИ РОМАНДАН АЙРИМ БОБЛАР

БЕШИНЧИ МАКТУБ

Комментариев нет:

Отправить комментарий

Гулора Енисей (эссе)

Калит сўзлар

понедельник, 19 февраля 2018 г.

АНВАР ПОШОНИНГ ВАСИЯТИ. Чингиз афандига мактублар

“ТАРИХНИНГ МОҲИЯТИ ВАТАНВА ОЗОДЛИКДИР…”Озод Шарафиддинов

КИТОБ ҲАҚИДА

ҲУЖЖАТЛИ РОМАНДАН АЙРИМ БОБЛАР

БЕШИНЧИ МАКТУБ

Комментариев нет:

Отправить комментарий

Гулора Енисей (эссе)

понедельник, 19 февраля 2018 г.

“ТАРИХНИНГ МОҲИЯТИ ВАТАН
ВА ОЗОДЛИКДИР…”
Озод Шарафиддинов