Устоз Тўлапберган Қаипбергановнинг кампири жарроҳлик амалиётини бошидан кечирди. Момомиз 82 яшар эканини ҳисобга олсак, у киши қандай қилиб жарроҳлик амалиётига рози бўлганини тасаввур этиш осон эмас. Унча-мунча одам ёши бир жойга бориб қолганда жарроҳлик амалиётига рози бўлмайди. Масалан, машҳур шоир Тўра Сулаймоннинг Боёвутда (Сирдарё вилояти) яшайдиган Маматқул исмли укаси (73 яшар) бир-икки йилдан буён енгилгина жарроҳлик амалиётига розилик бермасдан, Мирза Тўра билан Мустафоқул Ҳозиқни кўрса, ўзинги дарёга ташлаб юборишга шайланади, қайтанга бобонинг уч яшар Асадбек деган набираси жасур чиқиб қолди: қишлоқда чироқ ўчган заҳоти қўшни Нилуфарни учрашувга таклиф этиб, суюклисига сўрғич тақдим этиб юрибди.
Хуллас, жарроҳлик амалиётини бошидан кечирган момомизни марди-майдон Ўрозбой оға Абдураҳмонов ва у кишининг уч ярим яшар ақтиғи (невараси) Рамуза, Сотимбой билан биргаликда йўқлаб бордик. Декабр ойларининг бошларида Нукус ҳали қорга кўмилмаган, лекин хийла совуқ эди.
Рамуза негадир ўзини ўғил бола деб ҳисоблар экан. Устига устак, “Исминг нима?” деб сўрасам, “Гулноза”, деб жавоб берарди. “Нега алдайсан? Ахир исминг Рамуза-ку!” десак, пинак бузмасдан: “Нима бўпти? Катталар ҳам нуқул ёлғон гапиради-ку!” деб жажжи сайғоқча каби дикир-дикир сакраб нариги хонага қочиб кетарди. У совуқ нималигини билмайди, бобоси билан талашиб-тортишишни яхши кўради, кўпинча Ўрозбой оғани мот қилиб, гапиртирмай қўяди.
Ўрозбой оға машинасини йўлга тўғирлаган заҳоти Рамуза: “Бобо, “Найлайин”ни қўй!” деб амр қилди. Бобо дарҳол “Найлайин” бақиртириб қўйиб юборди. Орқа томонда тик туриб, икки ўриндиқни ушлаб олган Рамуза дуэт айтаётган қиз билан йигитган тақлидан товушини баралла қўйиб: “Қани, сизлар ҳам айтинглар”, деб даъват қилади... “Найлайин”ни уч-тўрт қайта куйлаб ёд олгунимизча устоз хонадонига ҳам етиб бордик. Бизни устознинг меҳрибон қизи Гулистон очиқ чеҳра билан қувониб кутиб олади. Рамуза таклифни кутиб ўтирмасдан бизга оёқ кийимини ечдириб, эгнидан палтосини чиқариб отиб ичкарига уради. Биз даҳлизга кириб борганда Рамуза ётоқхонада момосининг қучоғида бошини силатиб, эркаланиб ўтирарди.
Момо билан сўрашамиз. У жарроҳлик амалиётини бошидан кечирган беморга асло ўхшамасди. Кайфияти дуруст. Тетик. Ҳар биримиз билан алоҳида ҳол-аҳвол сўрашади. Мен момога “Чағониён” газетасининг (Сурхондарё вилоятининг Денов туманида Сирожиддин Мамажонов раҳбарлигида чоп этиладиган оммабоп ҳафтанома) газетасининг тўртта сонини тақдим этаман. Унда менинг устозга бағишланган “Қорақалпоқ қомуси” номли эссем давомли чоп этилган. Момо босиқлик билан миннатдорлик билдиради.
Гапни узоқдан бошлайман:
– Момо, чолингиз билан қачон танишгансиз?
– Институтда ўқиб юрган йилларим танишганман.
– Қайси интитутда ўқигансиз?
– Нукус давлат пединтитутида ўқиганмиз. Мен қорақалпоқ тили ва адабиёти факультетида, қаррим эса рус тили ва адабиёти факультетида ўқидик. У учинчи курсда, мен иккинчи курсда эдик. Ўзим 1932 йилда, у 1929 йилда туғилганмиз. Урушдан кейинги йиллар эди, ҳали уруш жароҳатлари битмаган кезлар. Сталин вафот этган, одамлар хийла енгил нафас ола бошлаган эди.
– Демак 1954 йилда танишган экансизлар-да!
– Ҳовва.
– Қандай танишгансиз? У сизни кино-пинога таклик қилгами?
– Йақ, қанақа кино! Йўлда танишганмиз. Икковимиз ҳам Кегайлидан, битта жойдан эдик. Уйимизга бориб келишда беихтиёр йўлдош бўлиб қолардик. Шуйтиб, танишиб қолганмиз.
– Устоз қирқ қиз орасидан сизни танлаганми?
– Йақ. Курсимизда ўттиз талаба бўлсак, шундан бор-йўғи бештаси қиз эди. Бешта қиздан иккитаси детдомда катта бўлган қозоқ қизлари бўлса, учтамиз қорақалпоқ эдик. У пайтларда қизлар кам ўқирди.
– Афсус, устознинг танлов имконияти ҳам анча чекланиб қолган экан-да.
– Ҳовва.
– Яхши ўқиганмисиз?
– “Уч” баҳо олсанг, стипендия берилмасди, шунинг учун “тўрт” ва “беш” баҳоларга ўқишга ҳаракат қилардик.
– Қанча стипендия олардингиз?
– Унча кўп эмас, лекин баракатли бўларди. Ақчанинг қуввати бошқача эди.
– Ота-онангиз нима иш қиларди?
– Акам (отам) оддий рабочий бўлган, уруш пайтида рабочий батальонга бориб келган. Саккиз ой деганда қуруқ устухон бўлиб қайтиб келади.
– Ие, рабочийларга ҳақ тўланмас эканми?
– Қанақа ҳақ! Ҳаммаси очдан ўлмаганига шукр қилиб қайтиб келган-ку! Ўзининг айтишича, ўрислар картошка тозалаб, пўчоғини ахлатга чиқариб ташлашини кутиб, пойлаб туришар экан: “Пўчоққа ўн беш-йигирма одам бирданига ташланамиз. Ким бир сиқим пўчоқни қўлга киритса, бахтли одам ҳисобланарди”. Э-э, акам уруш тўғрисида гапираверса, биз хун-хун йиғлайверардик. Энг пастда қолган яримжон одамлар нобуд бўлар экан.
– Бобонгиз ким бўлган?
– Бобом этикдўз эди. Уруш йиллари ўн беш жойда ишлаган. Рўзғор тебратиш қийин бўлган. Уруш пайтини қўявер, эллигинчи йилларнинг ўрталарида ҳам аксарият талабалар интитутга ялангоёқ борарди. Ялангоёқ юришни ҳеч ким айб санамасди. Ҳовва.
– Ана холос! – деб ёқамни ушлайман. – Ҳеч жаҳонда коммунизмга ҳам ялангоёқ бориб бўлар эканми!
– Ким билсин... 1964 йилда бобом қайтиш бўлди, икки йилдан сўнг отам вафот этди.
– Қарринзизди қишлоғига бориб ўнинчи синфда ўқиган бўлсангиз, уни мактабда учратиб севиб қолганмисиз?
– Йақ, мактабда ўқиб юрган чоғларим уни танимасдим. Институтга келиб танишдик. Қаррим институтдан пахта теримига бориб оғриб қолади, ўпкаси касал топади. Ўқишдан қолиб даволанади. Биз институтга кирганда у муолажа олаётган экан. Биз иккинчи курсда ўқиётганда у институтга қайтади.
– Тўйдан олдин қанча қалин берган?
– Қанақа қалин?! Одамлар егани томонқ тополмасди. Қалин деган гаплар кейин чиқди. Боя айтдим-ку, одамлар ялангоёқ юрарди. Яхшиямки, бобом этикдўз экан, мен ағдарма этик кийиб институтга қатнардим. Институтни битириб, диплом олдим. Мени Чимбойга ишга жўнатишди. Ишлаб юриб бола-чақали бўлдик. Катта қизим Тамара (Ойқиз) 1956 йилда туғилди. 1957 йилда Одилбек туғилди. 1959 йилда иккинчи қизим туғилди. 1962 йили Нурлибой дунёга келди. 1964 йилда Эрпўлат – прокурор ўғлим дунёга келди. 1966 йилда Гулистон, 1970 йилда Ботирбек туғилди. Орада икки тушук туширдим. Ҳовва.
– Сиз аввал-бошдан ёзувчига умр йўлдоши бўлаётганингизни билармидингиз?
– Қанақа ёзувчи?! У пайтларда қаррининг ёзувчилигидан дом-дарак йўқ эди. Оила қурганимиздан сўнг бировларнинг уйларида ижарама-ижара кўчиб юрганмиз. Битта қозоқнинг уйида турганимизда туя соғар эдим. Қозоқлар жуда меҳрибон одамлар экан. Улар бизни уйдан чиқармаймиз дейишарди: “Шу ерда биз билан яшайверинг. Нукусда пишириб қўйибдими!” дейдилар. Биз туғишгандек яқин бўлиб қолган эдик.
– Туяни қандай соғар эдингиз? Тепиб юбормас эканми?
– Мен ҳам дастлаб қўрқар эдим. Сўнг тик турганча челакни бир қўлда ушлаб, бемалол соғадиган бўлдим. Туя тепмас экан. Жуда ювош ҳайвон бўлар экан.
– Уй эгаси нима иш қиларди?
– Милиса эди. Лекин ниҳоятда яхши одам экан. Мени “қизим” дерди, қарримни “ўғлим” дерди... Нукусга кўчиб кетаётган чоғимиз бечоралар хун-хун йиғлаб қолгани ҳамон кўз ўнгимда туради. Ўзим ҳам уларга қизларидек сидқидилдан хизмат қилардим; овқатини пишириб берардим, кирини ювардим... Чевар эдим, кўйлакларини ямаб ёки янгисини тикиб берардим. Эғтимол, меҳнаткашлигим учун уларнинг меҳри тушиб қолган бўлса керак... Бошқа жойларда ижарада турган чоғларимиз ҳам кўчадиган бўлсак, уй эгалари билан йиғлаб-сиқтаб хайрлашардик. Кейинчалик ҳам борди-келди қилиб турардик. Ижара уйларимизнинг эгалари қарримни “ёмон бола, мохов бола!” дейишарди.
– Нега ундай дейишарди.
– “У сени опкетиб қолади”, дейишарди. Одам қаерда бўлса ҳам ўз меҳнати билан қадр топади. Қўл очиқлиги, кўнгил очиқлиги ҳам меҳр олиб келади. Топганингни ўртада баҳам кўрсанг, ишонч пайдо бўлади.
– У йилларда Тўлапберган оға қандай ёзар эди? Машинкаси бомиди? Стол-стули бормиди?
– Қанақа машинка! У ҳеч қачон машинкада ёзмаган. Умрининг охиригача фақат қўлда ёзарди.
– Стулга ястаниб ўтириб олиб...
– Қанақа стул! Кигизнинг устига узала тушиб ётиб олиб, лўлаболишни қучоқлаб ёзаверарди. Ёз жазирамасида ҳам, қиш қаҳратонларида ҳам ёзаверарди. На иссиқ таъсир қиларди, на совуқ. Ёшликда одамга ҳеч нарса кор қилмас экан-да! Ҳозир эса на иссиққа чидайман, на совуққа!
– Қачон шахсий уй-жойга эга бўлгансизлар?
– Чамамда 1956 йилда Репин кўчасидан ер олиб уй қурганмиз. Турмахонанинг рўпарасида икки хонали уйимиз бор эди. Тахтапол ўрнида лойванд бўлган. Бир йилдан сўнг ўша пастқам уйимиз ҳам қулаб қолади. Усталар ғиштларни бир-бирига боғламасдан терган экан. Ўзимиз тепасида туриб, иссиқ-совуқғидан хабардор бўлиб уста ишлатган бўлсак-да, лекин ғиштларни бир-бирига боғлаб териш лозимлигини билмаган эканмиз. У пайтлари битта қайнимни менга беришган эди. Олтинчи синфда ўқирди: “Шу болани ўзинг ўқитиб одам қиласан”, дейишиб ихтиёримга топширишади Шу қайнимнинг ўзи ғишт қуйган эди. Уй йиқилиб қолгач, уни ўша қайнимга топшириб, ўзимиз бошқа жойга кўчиб кетдик. Кейинчалик у ўқиб-ўрганиб, мухбир бўлади. Бултур вафот этди. Худо раҳмат қилсин.
– Давлат сизларга уй-жой бермаганми?
– Қанақа уй! Қаррим тез-тез касалхонада ётарди, ўпкаси касал эди. Агар Тошкентга йиғланишга чақиришса, йўлда касали кучайиб, шифохонага тушиб қоларди. Мен дарҳол орқасидан етиб борардим.
– Ўпка касалига қандай шифо топди?
– У тинмасдан ёзар эди, мен унинг қўлёзмаларини тун бўйи машинкада кўчириб чиқардим. Кун бўйи ишлаб чарчардим, кечаси машинкани чиқиллатиб ўтириб мункиб-мункиб кетардим, билагимга бошимни қўйиб бирпас мизғиб ҳам олардим.
– Ўзи бирйёла машинкада ёзса бўмасмиди?
– Йақ! Умрида машинкани ушлаб ҳам кўрган эмас.
– Ана холос!
– Кундуз кунлари мактабга бориб бошланғич синф ўқувчиларига дарс бериб қайтардим. Ўқтьувчиларга ҳар ойнинг ўртасида аванс, ой охирида – янги ой бошларида маош бериларди. Маош баракатли бўларди. Мен қарримнинг ақчасини олиб кўрганим ҳам йўқ. Болаларимни фақат ўз ақчам билан боқдим. У ўз ақчасини олиб қишда касалхонада, ёзда эса курортларда кунларини ўтказарди. Касалхонада ҳам, курортларда ҳам фақат ёзар эди. Болалар тарбияси билан ўзим шуғулландим. Бари болаларимни ўрис классларига бердим. Чунки ўзим ўрис тилини билмаганим учун кўп панд еганман...Болалар вояга етгач, бирови (Эрпўлат) Москвада ўқиса, икки қиз Андижонда медицина интитутида таҳсил кўра бошлайди. Озиқ-овқат заҳирасини икки сумкага босиб, эрта тонгда самалётда Москвага учиб кетсам, кечки пайт Нукусга қайтиб келиб, поездга ўтириб Андижонга жўнаб кетардим. Қизларимдан хабар олиб, озиқ-овқат заҳирасини уларга топшириб, юриш-туришини назорат этиб, яна поездга ўтириб уйга қайтардим. Душанба куни эрталаб эса ҳеч нарса кўрмагандек мактабга бориб болаларга сабоқ бериб қайтардим. Икки-уч кун мобайнида ўн-ўн икки минг километр йўл босиб келганимга бошқалар тугул, ҳатто ўзим ҳам ишонмасдим. Ҳовва. Баъзан манави кичкина қизим Гулистонни, баъзан Ботирбекни эргаштириб кетардим... Қўноқлар ҳам овулдан тўдалашиб келарди. Уларга иссиқ овқат пишириб берардим, ётоқ-жойларини ҳозирлаб қўярдим.
– Меҳмонхоналардан жой олишса бўлмасмиди?
– Ақчаси бўлмаса, меҳмонхонадан ким жой берарди! Ўзлари овулда яшайдиган одамлар камбағал бўлади. Қўл учида аранг бир кунини кўради.
– Пули бўлмаса, уйида тингина обло-худо деб ўтирмайдими!
– Овулдан бизни қора тортиб келган одамларнинг кўкрагидан итариб, манглайига уриб бўладими! Ахир одамни йўқлаб одам келади-да! “Меҳмон келса эшикдан, ризқи келар тешикдан”, деган гап бекорга айтилмаган бўлса керак. Ҳамма қўноқларимни сийлаб, хурсанд қилиб кузатар эдим. Ҳозиргача ўшалар билан борди-келди қилиб ўтирамиз. Барига яраб, барига инсоф берганига қувонаман. Эҳтимол, одамлардан дуо олганим учунми, шу ёшга омон-эсон етиб келдим. Бировни алдамадим, бировнинг дилини оғритмадим.
– Э-э, кам бўлманг, момо! Ҳозир ўзларингди авлодларингдан кимлар бор?
– Менинг опам вафот этди, акам ҳам оламдан ўтди. Жиянларим бор, улар келиб йўқлаб туришади. Қарримди бешта иниси бор эди. Тўрттаси вафот этди. Тек кичкинаси – врачи қолди. Икки сингил ҳам вафот этди.
– Қаррингиз биринчи китобига қанча гонарар олган?\
– Билмайман.
– Трилогиясига қанча пул олган?
– Мен унинг пул ишларига аралашиб кўрганим йўқ, ўзим ишлаб ойлик оладиган эдим. Қарримнинг пул ишлари мени мутлақо қизиқтирмасди. Ҳар доим аванс ёки маош олганимда буфетдан бир қути пираник олардим. Болалар шуни еб ўтиришарди. Оқ қандни ҳам ғамлаб қўярдим. Иссиқ овқат қилсам ўзимизга алоҳида, ўпкаси ожиз бўлган қарримга алоҳида қозонда овқат пиширардим.
– Ўзингиз ҳам курортга борармидингиз?
– Ҳовва. У курортга борган жойида оғриб қоларди, сўнг мени чақириб олади. Икки-уч ойлаб курортда қолиб кетардик. Йиғлаб юриб уни парвариш қилардим; ҳузур-ҳаловат нима эканини билмасдим. У тузалса, икковимиз қўл ушлашиб, Нукусга хурсанд бўлиб қайтардик.
– Буни қаранг-а!
– Биринчи қизим 1956 йилда дунёга келганда, чақалоқни бағрига босиб юм-юм йиғлаганини ҳамон унута олмайман. “Мен фарзанд кўраман деб ўйлаганим ҳам йўқ эди. Етказганига шукр!” дер эди. Ўпка касалини фақат укол билан даволаб бўлмайди; аввало, яхши парвариш қилиш керак. Еб-ичиши сифатли бўлса, аста-секин шифо топади. Кечалари саримойга қовурмоч тайёрлаб қўярдим. Эрталаб сут ёки қатиққа пиширилган илик қўшиб берардим.
– Жоҳонгир момо экансиз-ку!
– Ҳовва. Дунёни роса кездим. Бу дунёда армоним қолмади.
– Тўлапберган оға ўпка касалидан қандай қутулди?
– У Бўстонлиқдаги (Тошкент вилояти) Оқтош санаториясига боради. Ўша пайтларда “Совуқ бир томчи” қиссасини ёзган, қорақалпоқчасини эълон қилган эди. Уни ўзбекчага хомаки таржима қилдириб, қўлёзмасини орқасидан Тошкентга олиб борганман. Тўғри Дўрмондаги ёзувчилар боғига бориб, машҳур адиб Абдулла Қаҳҳорнинг қўлига қиссани топширганман. Шунда Абдулла Қаҳҳор қиссани ўқиб кўриб: “Бало-ку!” дейди. Биз у пайтларда иккаламиз ҳам “бало-ку!” деган сўз қандай маъно англатишини аниқ билмасдик: яхши деяптими, ёмон деяптими? Таниш-билишларимиздан секин сўраб-суриштирсак, “бало-ку!” дегани жудаям зўр деган маънони англатар экан. Шундан кейин бирам қувондик, асти қўяверасиз! Абдулла Қаҳҳорнинг ўша бир оғиз сўзидан сўнг Тўлапберган оғанг, Набижон, ўпка касалидан батамом тузала бошлайди. Кўнгли кўтарилиб, астойдил ижод қилишга киришади. Энди оғанг ўзининг ёзувчи эканига қатъий ишонч ҳосил қилади.
– 1967 йилда Абдулла Қаҳҳорнинг олтмиш йилик юбилейи бўлади...
– Ҳовва. Абдулла Қаҳҳорнинг бюстини ҳайкалтарошга ясатиб, уни ўзим Тошкентга олиб бориб топширганман.
– Бу ҳақда Тўлапберган оғанинг ўзи ҳам гапириб берган эди... Софья Андереевна ҳам Лев Толстойга умрбод котибалик қилган. Лекин Толстой бобо умрининг охирида уйидан қочиб кетиб, поезд йўл бекатида жон беради. Тўлапберган оға эса сиздан миннатдор бўлиб ўтади.
– Ҳовва. Болаларимга доим: “Агар яхши бўлсаларинг Тўлапберган Қаипбергановнинг фарзанди бўласиз, ёмон бўлсаларинг – менинг боламсиз!” дейман. Кўча-кўйда ҳам, чет элларда ҳам мудом отангизга муносиб фарзанд бўлинг деб тайинлайман. Худога шукр, ҳозиргача ҳамма болаларим бошини баланд кўтариб, отасининг фарзанди бўлиб юришибди.
– Кўз тегмасин! – деб ёқамизга туфлаб қўямиз.
– Илойим, айтганинг келсин!
– Момо, жарроҳлик амлиётини бошингиздан кечирибсиз. Омон-эсон қутилиб олдингизми?
– Ҳовва. Лекин жарроҳлик амалиётини бошимдан эмас, кўзимдан кечирдим. Кўзимни енгилгина таъмирдан чиқариб олдим. Ҳатто чумоли чаққанчалик оғриқни ҳам сезганим йўқ. Шифокорларнинг қўли енгил экан. Барака топишсин. Баҳорда бу кўзимниям енгилгина таъмирлатиб оламан.
Бирпас кулишиб олдик.
– Бўпти, момо, чарчаб қолманг, Ўрозбой оға боядан бери бетоқат бўлиб ўтирибди, бошқа гапларни Тошкентда давом эттирамиз.
– Тўғри, опамни чарчатиб қўймайлик, – дейди Ўрозбой оға кулимсираб.
– Хўп, – деб момо ўрнидан қўзғалади.
– Тез кунларда кўришамиз, – деб қуюқ хайрлашамиз.
Хуллас, жарроҳлик амалиётини бошидан кечирган момомизни марди-майдон Ўрозбой оға Абдураҳмонов ва у кишининг уч ярим яшар ақтиғи (невараси) Рамуза, Сотимбой билан биргаликда йўқлаб бордик. Декабр ойларининг бошларида Нукус ҳали қорга кўмилмаган, лекин хийла совуқ эди.
Рамуза негадир ўзини ўғил бола деб ҳисоблар экан. Устига устак, “Исминг нима?” деб сўрасам, “Гулноза”, деб жавоб берарди. “Нега алдайсан? Ахир исминг Рамуза-ку!” десак, пинак бузмасдан: “Нима бўпти? Катталар ҳам нуқул ёлғон гапиради-ку!” деб жажжи сайғоқча каби дикир-дикир сакраб нариги хонага қочиб кетарди. У совуқ нималигини билмайди, бобоси билан талашиб-тортишишни яхши кўради, кўпинча Ўрозбой оғани мот қилиб, гапиртирмай қўяди.
Ўрозбой оға машинасини йўлга тўғирлаган заҳоти Рамуза: “Бобо, “Найлайин”ни қўй!” деб амр қилди. Бобо дарҳол “Найлайин” бақиртириб қўйиб юборди. Орқа томонда тик туриб, икки ўриндиқни ушлаб олган Рамуза дуэт айтаётган қиз билан йигитган тақлидан товушини баралла қўйиб: “Қани, сизлар ҳам айтинглар”, деб даъват қилади... “Найлайин”ни уч-тўрт қайта куйлаб ёд олгунимизча устоз хонадонига ҳам етиб бордик. Бизни устознинг меҳрибон қизи Гулистон очиқ чеҳра билан қувониб кутиб олади. Рамуза таклифни кутиб ўтирмасдан бизга оёқ кийимини ечдириб, эгнидан палтосини чиқариб отиб ичкарига уради. Биз даҳлизга кириб борганда Рамуза ётоқхонада момосининг қучоғида бошини силатиб, эркаланиб ўтирарди.
Момо билан сўрашамиз. У жарроҳлик амалиётини бошидан кечирган беморга асло ўхшамасди. Кайфияти дуруст. Тетик. Ҳар биримиз билан алоҳида ҳол-аҳвол сўрашади. Мен момога “Чағониён” газетасининг (Сурхондарё вилоятининг Денов туманида Сирожиддин Мамажонов раҳбарлигида чоп этиладиган оммабоп ҳафтанома) газетасининг тўртта сонини тақдим этаман. Унда менинг устозга бағишланган “Қорақалпоқ қомуси” номли эссем давомли чоп этилган. Момо босиқлик билан миннатдорлик билдиради.
Гапни узоқдан бошлайман:
– Момо, чолингиз билан қачон танишгансиз?
– Институтда ўқиб юрган йилларим танишганман.
– Қайси интитутда ўқигансиз?
– Нукус давлат пединтитутида ўқиганмиз. Мен қорақалпоқ тили ва адабиёти факультетида, қаррим эса рус тили ва адабиёти факультетида ўқидик. У учинчи курсда, мен иккинчи курсда эдик. Ўзим 1932 йилда, у 1929 йилда туғилганмиз. Урушдан кейинги йиллар эди, ҳали уруш жароҳатлари битмаган кезлар. Сталин вафот этган, одамлар хийла енгил нафас ола бошлаган эди.
– Демак 1954 йилда танишган экансизлар-да!
– Ҳовва.
– Қандай танишгансиз? У сизни кино-пинога таклик қилгами?
– Йақ, қанақа кино! Йўлда танишганмиз. Икковимиз ҳам Кегайлидан, битта жойдан эдик. Уйимизга бориб келишда беихтиёр йўлдош бўлиб қолардик. Шуйтиб, танишиб қолганмиз.
– Устоз қирқ қиз орасидан сизни танлаганми?
– Йақ. Курсимизда ўттиз талаба бўлсак, шундан бор-йўғи бештаси қиз эди. Бешта қиздан иккитаси детдомда катта бўлган қозоқ қизлари бўлса, учтамиз қорақалпоқ эдик. У пайтларда қизлар кам ўқирди.
– Афсус, устознинг танлов имконияти ҳам анча чекланиб қолган экан-да.
– Ҳовва.
– Яхши ўқиганмисиз?
– “Уч” баҳо олсанг, стипендия берилмасди, шунинг учун “тўрт” ва “беш” баҳоларга ўқишга ҳаракат қилардик.
– Қанча стипендия олардингиз?
– Унча кўп эмас, лекин баракатли бўларди. Ақчанинг қуввати бошқача эди.
– Ота-онангиз нима иш қиларди?
– Акам (отам) оддий рабочий бўлган, уруш пайтида рабочий батальонга бориб келган. Саккиз ой деганда қуруқ устухон бўлиб қайтиб келади.
– Ие, рабочийларга ҳақ тўланмас эканми?
– Қанақа ҳақ! Ҳаммаси очдан ўлмаганига шукр қилиб қайтиб келган-ку! Ўзининг айтишича, ўрислар картошка тозалаб, пўчоғини ахлатга чиқариб ташлашини кутиб, пойлаб туришар экан: “Пўчоққа ўн беш-йигирма одам бирданига ташланамиз. Ким бир сиқим пўчоқни қўлга киритса, бахтли одам ҳисобланарди”. Э-э, акам уруш тўғрисида гапираверса, биз хун-хун йиғлайверардик. Энг пастда қолган яримжон одамлар нобуд бўлар экан.
– Бобонгиз ким бўлган?
– Бобом этикдўз эди. Уруш йиллари ўн беш жойда ишлаган. Рўзғор тебратиш қийин бўлган. Уруш пайтини қўявер, эллигинчи йилларнинг ўрталарида ҳам аксарият талабалар интитутга ялангоёқ борарди. Ялангоёқ юришни ҳеч ким айб санамасди. Ҳовва.
– Ана холос! – деб ёқамни ушлайман. – Ҳеч жаҳонда коммунизмга ҳам ялангоёқ бориб бўлар эканми!
– Ким билсин... 1964 йилда бобом қайтиш бўлди, икки йилдан сўнг отам вафот этди.
– Қарринзизди қишлоғига бориб ўнинчи синфда ўқиган бўлсангиз, уни мактабда учратиб севиб қолганмисиз?
– Йақ, мактабда ўқиб юрган чоғларим уни танимасдим. Институтга келиб танишдик. Қаррим институтдан пахта теримига бориб оғриб қолади, ўпкаси касал топади. Ўқишдан қолиб даволанади. Биз институтга кирганда у муолажа олаётган экан. Биз иккинчи курсда ўқиётганда у институтга қайтади.
– Тўйдан олдин қанча қалин берган?
– Қанақа қалин?! Одамлар егани томонқ тополмасди. Қалин деган гаплар кейин чиқди. Боя айтдим-ку, одамлар ялангоёқ юрарди. Яхшиямки, бобом этикдўз экан, мен ағдарма этик кийиб институтга қатнардим. Институтни битириб, диплом олдим. Мени Чимбойга ишга жўнатишди. Ишлаб юриб бола-чақали бўлдик. Катта қизим Тамара (Ойқиз) 1956 йилда туғилди. 1957 йилда Одилбек туғилди. 1959 йилда иккинчи қизим туғилди. 1962 йили Нурлибой дунёга келди. 1964 йилда Эрпўлат – прокурор ўғлим дунёга келди. 1966 йилда Гулистон, 1970 йилда Ботирбек туғилди. Орада икки тушук туширдим. Ҳовва.
– Сиз аввал-бошдан ёзувчига умр йўлдоши бўлаётганингизни билармидингиз?
– Қанақа ёзувчи?! У пайтларда қаррининг ёзувчилигидан дом-дарак йўқ эди. Оила қурганимиздан сўнг бировларнинг уйларида ижарама-ижара кўчиб юрганмиз. Битта қозоқнинг уйида турганимизда туя соғар эдим. Қозоқлар жуда меҳрибон одамлар экан. Улар бизни уйдан чиқармаймиз дейишарди: “Шу ерда биз билан яшайверинг. Нукусда пишириб қўйибдими!” дейдилар. Биз туғишгандек яқин бўлиб қолган эдик.
– Туяни қандай соғар эдингиз? Тепиб юбормас эканми?
– Мен ҳам дастлаб қўрқар эдим. Сўнг тик турганча челакни бир қўлда ушлаб, бемалол соғадиган бўлдим. Туя тепмас экан. Жуда ювош ҳайвон бўлар экан.
– Уй эгаси нима иш қиларди?
– Милиса эди. Лекин ниҳоятда яхши одам экан. Мени “қизим” дерди, қарримни “ўғлим” дерди... Нукусга кўчиб кетаётган чоғимиз бечоралар хун-хун йиғлаб қолгани ҳамон кўз ўнгимда туради. Ўзим ҳам уларга қизларидек сидқидилдан хизмат қилардим; овқатини пишириб берардим, кирини ювардим... Чевар эдим, кўйлакларини ямаб ёки янгисини тикиб берардим. Эғтимол, меҳнаткашлигим учун уларнинг меҳри тушиб қолган бўлса керак... Бошқа жойларда ижарада турган чоғларимиз ҳам кўчадиган бўлсак, уй эгалари билан йиғлаб-сиқтаб хайрлашардик. Кейинчалик ҳам борди-келди қилиб турардик. Ижара уйларимизнинг эгалари қарримни “ёмон бола, мохов бола!” дейишарди.
– Нега ундай дейишарди.
– “У сени опкетиб қолади”, дейишарди. Одам қаерда бўлса ҳам ўз меҳнати билан қадр топади. Қўл очиқлиги, кўнгил очиқлиги ҳам меҳр олиб келади. Топганингни ўртада баҳам кўрсанг, ишонч пайдо бўлади.
– У йилларда Тўлапберган оға қандай ёзар эди? Машинкаси бомиди? Стол-стули бормиди?
– Қанақа машинка! У ҳеч қачон машинкада ёзмаган. Умрининг охиригача фақат қўлда ёзарди.
– Стулга ястаниб ўтириб олиб...
– Қанақа стул! Кигизнинг устига узала тушиб ётиб олиб, лўлаболишни қучоқлаб ёзаверарди. Ёз жазирамасида ҳам, қиш қаҳратонларида ҳам ёзаверарди. На иссиқ таъсир қиларди, на совуқ. Ёшликда одамга ҳеч нарса кор қилмас экан-да! Ҳозир эса на иссиққа чидайман, на совуққа!
– Қачон шахсий уй-жойга эга бўлгансизлар?
– Чамамда 1956 йилда Репин кўчасидан ер олиб уй қурганмиз. Турмахонанинг рўпарасида икки хонали уйимиз бор эди. Тахтапол ўрнида лойванд бўлган. Бир йилдан сўнг ўша пастқам уйимиз ҳам қулаб қолади. Усталар ғиштларни бир-бирига боғламасдан терган экан. Ўзимиз тепасида туриб, иссиқ-совуқғидан хабардор бўлиб уста ишлатган бўлсак-да, лекин ғиштларни бир-бирига боғлаб териш лозимлигини билмаган эканмиз. У пайтлари битта қайнимни менга беришган эди. Олтинчи синфда ўқирди: “Шу болани ўзинг ўқитиб одам қиласан”, дейишиб ихтиёримга топширишади Шу қайнимнинг ўзи ғишт қуйган эди. Уй йиқилиб қолгач, уни ўша қайнимга топшириб, ўзимиз бошқа жойга кўчиб кетдик. Кейинчалик у ўқиб-ўрганиб, мухбир бўлади. Бултур вафот этди. Худо раҳмат қилсин.
– Давлат сизларга уй-жой бермаганми?
– Қанақа уй! Қаррим тез-тез касалхонада ётарди, ўпкаси касал эди. Агар Тошкентга йиғланишга чақиришса, йўлда касали кучайиб, шифохонага тушиб қоларди. Мен дарҳол орқасидан етиб борардим.
– Ўпка касалига қандай шифо топди?
– У тинмасдан ёзар эди, мен унинг қўлёзмаларини тун бўйи машинкада кўчириб чиқардим. Кун бўйи ишлаб чарчардим, кечаси машинкани чиқиллатиб ўтириб мункиб-мункиб кетардим, билагимга бошимни қўйиб бирпас мизғиб ҳам олардим.
– Ўзи бирйёла машинкада ёзса бўмасмиди?
– Йақ! Умрида машинкани ушлаб ҳам кўрган эмас.
– Ана холос!
– Кундуз кунлари мактабга бориб бошланғич синф ўқувчиларига дарс бериб қайтардим. Ўқтьувчиларга ҳар ойнинг ўртасида аванс, ой охирида – янги ой бошларида маош бериларди. Маош баракатли бўларди. Мен қарримнинг ақчасини олиб кўрганим ҳам йўқ. Болаларимни фақат ўз ақчам билан боқдим. У ўз ақчасини олиб қишда касалхонада, ёзда эса курортларда кунларини ўтказарди. Касалхонада ҳам, курортларда ҳам фақат ёзар эди. Болалар тарбияси билан ўзим шуғулландим. Бари болаларимни ўрис классларига бердим. Чунки ўзим ўрис тилини билмаганим учун кўп панд еганман...Болалар вояга етгач, бирови (Эрпўлат) Москвада ўқиса, икки қиз Андижонда медицина интитутида таҳсил кўра бошлайди. Озиқ-овқат заҳирасини икки сумкага босиб, эрта тонгда самалётда Москвага учиб кетсам, кечки пайт Нукусга қайтиб келиб, поездга ўтириб Андижонга жўнаб кетардим. Қизларимдан хабар олиб, озиқ-овқат заҳирасини уларга топшириб, юриш-туришини назорат этиб, яна поездга ўтириб уйга қайтардим. Душанба куни эрталаб эса ҳеч нарса кўрмагандек мактабга бориб болаларга сабоқ бериб қайтардим. Икки-уч кун мобайнида ўн-ўн икки минг километр йўл босиб келганимга бошқалар тугул, ҳатто ўзим ҳам ишонмасдим. Ҳовва. Баъзан манави кичкина қизим Гулистонни, баъзан Ботирбекни эргаштириб кетардим... Қўноқлар ҳам овулдан тўдалашиб келарди. Уларга иссиқ овқат пишириб берардим, ётоқ-жойларини ҳозирлаб қўярдим.
– Меҳмонхоналардан жой олишса бўлмасмиди?
– Ақчаси бўлмаса, меҳмонхонадан ким жой берарди! Ўзлари овулда яшайдиган одамлар камбағал бўлади. Қўл учида аранг бир кунини кўради.
– Пули бўлмаса, уйида тингина обло-худо деб ўтирмайдими!
– Овулдан бизни қора тортиб келган одамларнинг кўкрагидан итариб, манглайига уриб бўладими! Ахир одамни йўқлаб одам келади-да! “Меҳмон келса эшикдан, ризқи келар тешикдан”, деган гап бекорга айтилмаган бўлса керак. Ҳамма қўноқларимни сийлаб, хурсанд қилиб кузатар эдим. Ҳозиргача ўшалар билан борди-келди қилиб ўтирамиз. Барига яраб, барига инсоф берганига қувонаман. Эҳтимол, одамлардан дуо олганим учунми, шу ёшга омон-эсон етиб келдим. Бировни алдамадим, бировнинг дилини оғритмадим.
– Э-э, кам бўлманг, момо! Ҳозир ўзларингди авлодларингдан кимлар бор?
– Менинг опам вафот этди, акам ҳам оламдан ўтди. Жиянларим бор, улар келиб йўқлаб туришади. Қарримди бешта иниси бор эди. Тўрттаси вафот этди. Тек кичкинаси – врачи қолди. Икки сингил ҳам вафот этди.
– Қаррингиз биринчи китобига қанча гонарар олган?\
– Билмайман.
– Трилогиясига қанча пул олган?
– Мен унинг пул ишларига аралашиб кўрганим йўқ, ўзим ишлаб ойлик оладиган эдим. Қарримнинг пул ишлари мени мутлақо қизиқтирмасди. Ҳар доим аванс ёки маош олганимда буфетдан бир қути пираник олардим. Болалар шуни еб ўтиришарди. Оқ қандни ҳам ғамлаб қўярдим. Иссиқ овқат қилсам ўзимизга алоҳида, ўпкаси ожиз бўлган қарримга алоҳида қозонда овқат пиширардим.
– Ўзингиз ҳам курортга борармидингиз?
– Ҳовва. У курортга борган жойида оғриб қоларди, сўнг мени чақириб олади. Икки-уч ойлаб курортда қолиб кетардик. Йиғлаб юриб уни парвариш қилардим; ҳузур-ҳаловат нима эканини билмасдим. У тузалса, икковимиз қўл ушлашиб, Нукусга хурсанд бўлиб қайтардик.
– Буни қаранг-а!
– Биринчи қизим 1956 йилда дунёга келганда, чақалоқни бағрига босиб юм-юм йиғлаганини ҳамон унута олмайман. “Мен фарзанд кўраман деб ўйлаганим ҳам йўқ эди. Етказганига шукр!” дер эди. Ўпка касалини фақат укол билан даволаб бўлмайди; аввало, яхши парвариш қилиш керак. Еб-ичиши сифатли бўлса, аста-секин шифо топади. Кечалари саримойга қовурмоч тайёрлаб қўярдим. Эрталаб сут ёки қатиққа пиширилган илик қўшиб берардим.
– Жоҳонгир момо экансиз-ку!
– Ҳовва. Дунёни роса кездим. Бу дунёда армоним қолмади.
– Тўлапберган оға ўпка касалидан қандай қутулди?
– У Бўстонлиқдаги (Тошкент вилояти) Оқтош санаториясига боради. Ўша пайтларда “Совуқ бир томчи” қиссасини ёзган, қорақалпоқчасини эълон қилган эди. Уни ўзбекчага хомаки таржима қилдириб, қўлёзмасини орқасидан Тошкентга олиб борганман. Тўғри Дўрмондаги ёзувчилар боғига бориб, машҳур адиб Абдулла Қаҳҳорнинг қўлига қиссани топширганман. Шунда Абдулла Қаҳҳор қиссани ўқиб кўриб: “Бало-ку!” дейди. Биз у пайтларда иккаламиз ҳам “бало-ку!” деган сўз қандай маъно англатишини аниқ билмасдик: яхши деяптими, ёмон деяптими? Таниш-билишларимиздан секин сўраб-суриштирсак, “бало-ку!” дегани жудаям зўр деган маънони англатар экан. Шундан кейин бирам қувондик, асти қўяверасиз! Абдулла Қаҳҳорнинг ўша бир оғиз сўзидан сўнг Тўлапберган оғанг, Набижон, ўпка касалидан батамом тузала бошлайди. Кўнгли кўтарилиб, астойдил ижод қилишга киришади. Энди оғанг ўзининг ёзувчи эканига қатъий ишонч ҳосил қилади.
– 1967 йилда Абдулла Қаҳҳорнинг олтмиш йилик юбилейи бўлади...
– Ҳовва. Абдулла Қаҳҳорнинг бюстини ҳайкалтарошга ясатиб, уни ўзим Тошкентга олиб бориб топширганман.
– Бу ҳақда Тўлапберган оғанинг ўзи ҳам гапириб берган эди... Софья Андереевна ҳам Лев Толстойга умрбод котибалик қилган. Лекин Толстой бобо умрининг охирида уйидан қочиб кетиб, поезд йўл бекатида жон беради. Тўлапберган оға эса сиздан миннатдор бўлиб ўтади.
– Ҳовва. Болаларимга доим: “Агар яхши бўлсаларинг Тўлапберган Қаипбергановнинг фарзанди бўласиз, ёмон бўлсаларинг – менинг боламсиз!” дейман. Кўча-кўйда ҳам, чет элларда ҳам мудом отангизга муносиб фарзанд бўлинг деб тайинлайман. Худога шукр, ҳозиргача ҳамма болаларим бошини баланд кўтариб, отасининг фарзанди бўлиб юришибди.
– Кўз тегмасин! – деб ёқамизга туфлаб қўямиз.
– Илойим, айтганинг келсин!
– Момо, жарроҳлик амлиётини бошингиздан кечирибсиз. Омон-эсон қутилиб олдингизми?
– Ҳовва. Лекин жарроҳлик амалиётини бошимдан эмас, кўзимдан кечирдим. Кўзимни енгилгина таъмирдан чиқариб олдим. Ҳатто чумоли чаққанчалик оғриқни ҳам сезганим йўқ. Шифокорларнинг қўли енгил экан. Барака топишсин. Баҳорда бу кўзимниям енгилгина таъмирлатиб оламан.
Бирпас кулишиб олдик.
– Бўпти, момо, чарчаб қолманг, Ўрозбой оға боядан бери бетоқат бўлиб ўтирибди, бошқа гапларни Тошкентда давом эттирамиз.
– Тўғри, опамни чарчатиб қўймайлик, – дейди Ўрозбой оға кулимсираб.
– Хўп, – деб момо ўрнидан қўзғалади.
– Тез кунларда кўришамиз, – деб қуюқ хайрлашамиз.
***
Момомиз 80 ёшларида Ҳаж ибодатини адо этиб қайтганлар. Ўша муборак сафар таассуротларини эслаб: “Ана энди армоним қолмади”, дейдилар. “Ундай деманг, момо, ақтиқларингиз энди бирин-кетин турмуш қуради, ҳаммасига ўзингиз оқ фотиҳа берасиз”, деймиз. “Майли, ҳаммамизни тўйларга етказсин!” деб юзларига фотиҳа тортади момо.
Момомиз 80 ёшларида Ҳаж ибодатини адо этиб қайтганлар. Ўша муборак сафар таассуротларини эслаб: “Ана энди армоним қолмади”, дейдилар. “Ундай деманг, момо, ақтиқларингиз энди бирин-кетин турмуш қуради, ҳаммасига ўзингиз оқ фотиҳа берасиз”, деймиз. “Майли, ҳаммамизни тўйларга етказсин!” деб юзларига фотиҳа тортади момо.
Тошкент-Урганч-Нукус-Тошкент
Комментариев нет:
Отправить комментарий