Оқшом маҳали Дўрмондаги Ёзувчилар боғининг ошхонасига тик қоматли, қорачадан келган, оппок, (ҳожи) дўппи кийган олтмиш ёшлар чамасидаги бир киши кириб келди. Виз Шукур Холмирза икковимиз овқатланиб бўлиб, “чой базм” қилиб ўтирган эдик – жайдари гурунг хийла қизиб кетган эди. Шукур ака бирдан:
-Ие, Тўлеке! Яхшимисиз?! Яхши келдингизми?! Соғликларингиз яхшими? - дедию ўрнидан туриб кетди.
Ҳа, раҳмат! Ўзинг қалайсан, Шукур - деб кўл узатди Тўле¬ке.
Шукур ака унча-мунча дарсликларга кириб қолган “оқсоқол- лар”ни кўрса ҳам ўрнидан кўзғолиш нари турсин, ҳатто ўзгаларга эшиттириб:
“Ну-у, ево...” деб сўкиниб қўярди. Бу гал эса ўрнидан дик этиб туриб кетди. Боз устига, меҳмон унга “сенсираб” мурожаат этса-да. парво қилмади, кайтага суюнди.
- Набижон, сиз у кишини танийсизми? - деб сўради Шукур ака йўлакка чиққанимиздан сўнг астагина.
- Йук, танимайман.
. - У киши Тўлепберген Қайипбергенов бўладилар. Жуда яхши одам, яхши ёзувчи. Самимий, гўзал инсон. Ўз миллатини Тўлеп¬берген оға
каби яхши кўрадиган зотлар кам учрайди... Танишиб олинг. Биламан, у кишини сиз ҳам яхши кўриб қоласиз...
Биз Тўлепберген оғa билан илк бора танишган кунларимизда Ўзбекистон мустақиллигининг 3 йиллиги тантанали байрам қили- наётган эди. Дўрмон янада гавжумлашиб қолди, узок-яқиндан ташриф буюрган меҳмонлар Ёзувчилар боғидан қўноқ топишганди...
Мустақиллик байрами арафасидаги суҳбатлар эca бевосита бўлмаса ҳам, бавосита мана шу санага алоқадор бўларди. Кунлардан бир куни Тўлепберген оғa бундай ҳикоя қилдилар:
- Мен СССР Олий Советининг Маданият қўмитасига аъзо эдим. Чингиз Айтматов қўмитамиз раиси эди. Бир куни СССР Маданият вазирининг ҳисоботини тингладик. Ўша пайтлари Заха¬ров деган киши вазир эди. Мен у билан хорижий сафарда бўлганман – у беозоргина одам эди, бўлар-бўлмасга тиргалавермасди. Қисқаси, у билан кўз танишлигим бор-у, лекин ҳеч қандайяқинлигим ҳам, узоқлигим ҳам йўқ. Хуллас, ўша пайтлари расм бўлган янги қоидага биноан биз вазирнинг ҳисоботини тинглаб, қўмита тасдиғидан ўтказсак, кейин уни СССР Олий Совети янгитдан ва¬зир лавозимига тайинлаши керак эди.
Ўртада савол-жавоблар бўлди. Маълум бўлдики, қўмита аъзолари ҳам Захаровни безарар одам деп ўйлашар экан – самимий савол-жавоблардан шу нарса ошкор бўлди. Шунга қарамай, унинг номзоди тасдиқ учун овозга қўйилаётган пайтда мен эски танишимни яна бир бора синаб кўрмоқчи бўлдим ва: “Айтинг-чи, Қорақалпоғистон қаерда жойлащган?” деб сўрадим ундан. Албатта, мен Захаровга панд беришни ёки уни “имтиҳон”дан қулатишни истамасдим. Унга душманлик жойим йўқ эди, уни танирдим. Саволдан мақсад — “дунёнинг олтидан бир қисмидан”сайланиб кел¬ган қўмитамиз аъзоларига дунёда “қорақалпоқ” деган халк, борлигини эслатиб қўйиш, холос. Ростдан ҳам, депутатлар СССРнинг турли бурчакларидан келганлар; Уларнпнг баъзилари қорақалпоқлар тўғрисида эшитмаган бўлиши мумкин-да! Майли, улар “Қорақалпоқларнинг Тўлепберген Қайипбергенов деган жуда содда ёзувчиси бор экан, у Маданият вазиридан Қорақалпоғистон қаерда жойлашган деб сўради” дейишсин. Аммо ўз ўлкаларига боришгач,сайловчиларга биз тўғримизда гапириб берсинлар... Кўрдингми, Набий, ниятим беғараз эди. Аксига олиб, СССР Ма¬даният вазири Захаров тим-тирис бўлиб, ер чизиб қолса бўладими! У ўйланиб туриб-туриб, терлаб кетди ва чўнтагидан оппоқ, рўмолчасини олиб, бурнини шилқ-шилқ этказиб қоқди-да, сўнг: “Менимча, Қорақалпоғистон Сибириянинг бир чеккасида бўлса керак”деб жавоб берди ҳижолатомуз. Ҳамма гурр этиб кулиб юборди. Чингиз Айтматов ҳам юзини ўгириб, роса кулди. Шу тариқа барча жиддий саволларга жиддий жавоблар берган вазирнинг сохта салобати ҳам, юзаки жонкуярлиги ҳам кўпчиликнинг кўз ўнгида бир пул бўлди. Маданият қўмитаси Захаровнинг номзодини тасдиқламади...
Тўлепберген оғанинг ҳикоясини тинглаётган кишилар орасида Аданадан келган ватандошимиз Ориф ака ҳам бор эдилар — у ки¬ши Маданият вазирига берилган савол жуда мураккаб бўлса керак деб ўйлаши мумкин эди. Шу боис унга астагина изоҳ бердим:
- СССР даврида фақат тўртта республикада - Ўрусияда, Ўзбекистонда, Гуржистонда, Озарбойжанда автоном республикалар бор эди, холос.
-Ие, Тўлеке! Яхшимисиз?! Яхши келдингизми?! Соғликларингиз яхшими? - дедию ўрнидан туриб кетди.
Ҳа, раҳмат! Ўзинг қалайсан, Шукур - деб кўл узатди Тўле¬ке.
Шукур ака унча-мунча дарсликларга кириб қолган “оқсоқол- лар”ни кўрса ҳам ўрнидан кўзғолиш нари турсин, ҳатто ўзгаларга эшиттириб:
“Ну-у, ево...” деб сўкиниб қўярди. Бу гал эса ўрнидан дик этиб туриб кетди. Боз устига, меҳмон унга “сенсираб” мурожаат этса-да. парво қилмади, кайтага суюнди.
- Набижон, сиз у кишини танийсизми? - деб сўради Шукур ака йўлакка чиққанимиздан сўнг астагина.
- Йук, танимайман.
. - У киши Тўлепберген Қайипбергенов бўладилар. Жуда яхши одам, яхши ёзувчи. Самимий, гўзал инсон. Ўз миллатини Тўлеп¬берген оға
каби яхши кўрадиган зотлар кам учрайди... Танишиб олинг. Биламан, у кишини сиз ҳам яхши кўриб қоласиз...
Биз Тўлепберген оғa билан илк бора танишган кунларимизда Ўзбекистон мустақиллигининг 3 йиллиги тантанали байрам қили- наётган эди. Дўрмон янада гавжумлашиб қолди, узок-яқиндан ташриф буюрган меҳмонлар Ёзувчилар боғидан қўноқ топишганди...
Мустақиллик байрами арафасидаги суҳбатлар эca бевосита бўлмаса ҳам, бавосита мана шу санага алоқадор бўларди. Кунлардан бир куни Тўлепберген оғa бундай ҳикоя қилдилар:
- Мен СССР Олий Советининг Маданият қўмитасига аъзо эдим. Чингиз Айтматов қўмитамиз раиси эди. Бир куни СССР Маданият вазирининг ҳисоботини тингладик. Ўша пайтлари Заха¬ров деган киши вазир эди. Мен у билан хорижий сафарда бўлганман – у беозоргина одам эди, бўлар-бўлмасга тиргалавермасди. Қисқаси, у билан кўз танишлигим бор-у, лекин ҳеч қандайяқинлигим ҳам, узоқлигим ҳам йўқ. Хуллас, ўша пайтлари расм бўлган янги қоидага биноан биз вазирнинг ҳисоботини тинглаб, қўмита тасдиғидан ўтказсак, кейин уни СССР Олий Совети янгитдан ва¬зир лавозимига тайинлаши керак эди.
Ўртада савол-жавоблар бўлди. Маълум бўлдики, қўмита аъзолари ҳам Захаровни безарар одам деп ўйлашар экан – самимий савол-жавоблардан шу нарса ошкор бўлди. Шунга қарамай, унинг номзоди тасдиқ учун овозга қўйилаётган пайтда мен эски танишимни яна бир бора синаб кўрмоқчи бўлдим ва: “Айтинг-чи, Қорақалпоғистон қаерда жойлащган?” деб сўрадим ундан. Албатта, мен Захаровга панд беришни ёки уни “имтиҳон”дан қулатишни истамасдим. Унга душманлик жойим йўқ эди, уни танирдим. Саволдан мақсад — “дунёнинг олтидан бир қисмидан”сайланиб кел¬ган қўмитамиз аъзоларига дунёда “қорақалпоқ” деган халк, борлигини эслатиб қўйиш, холос. Ростдан ҳам, депутатлар СССРнинг турли бурчакларидан келганлар; Уларнпнг баъзилари қорақалпоқлар тўғрисида эшитмаган бўлиши мумкин-да! Майли, улар “Қорақалпоқларнинг Тўлепберген Қайипбергенов деган жуда содда ёзувчиси бор экан, у Маданият вазиридан Қорақалпоғистон қаерда жойлашган деб сўради” дейишсин. Аммо ўз ўлкаларига боришгач,сайловчиларга биз тўғримизда гапириб берсинлар... Кўрдингми, Набий, ниятим беғараз эди. Аксига олиб, СССР Ма¬даният вазири Захаров тим-тирис бўлиб, ер чизиб қолса бўладими! У ўйланиб туриб-туриб, терлаб кетди ва чўнтагидан оппоқ, рўмолчасини олиб, бурнини шилқ-шилқ этказиб қоқди-да, сўнг: “Менимча, Қорақалпоғистон Сибириянинг бир чеккасида бўлса керак”деб жавоб берди ҳижолатомуз. Ҳамма гурр этиб кулиб юборди. Чингиз Айтматов ҳам юзини ўгириб, роса кулди. Шу тариқа барча жиддий саволларга жиддий жавоблар берган вазирнинг сохта салобати ҳам, юзаки жонкуярлиги ҳам кўпчиликнинг кўз ўнгида бир пул бўлди. Маданият қўмитаси Захаровнинг номзодини тасдиқламади...
Тўлепберген оғанинг ҳикоясини тинглаётган кишилар орасида Аданадан келган ватандошимиз Ориф ака ҳам бор эдилар — у ки¬ши Маданият вазирига берилган савол жуда мураккаб бўлса керак деб ўйлаши мумкин эди. Шу боис унга астагина изоҳ бердим:
- СССР даврида фақат тўртта республикада - Ўрусияда, Ўзбекистонда, Гуржистонда, Озарбойжанда автоном республикалар бор эди, холос.
* **
- Набий, қанча маош оласан? - деб сўради Тўлепберген оғa бир куни.
- Аниғини билмайман, Чунки Бош муҳарриримиз мени жуда яхши кўради, шунинг учун бўлса керак. ҳар ойда ошириб туради. - деб жавоб бердим.
- Ҳа, дуруст. Ишқилиб, етадими?
- Сигарет чекмай юрсам етиб-ортиб қолади... Тим-тирис бўлиб юрсам, бир ойлигимга бемалол “Зафарнома” олишим мум¬кин.
- Лекин, бизда арзончилик. Мен дунёнинг энг бой мамлакатларида бўлганман, ўшалардан учтасидаги аҳволни айтиб берайми?
- Айтинг-чи, зора Жамиласидан айро тушган Ғофур ҳам юпаниб қолса!
- Саудия Арабистони бой мамлакатми?
- Бой мамлакат.
- Мусулмон мамлакатими?
- Шундай тақсир!
- Мен ҳажга бордим. Арафот тоғини зиёрат қилгани чикдим. Зиёрат чоғи ўз тўпимдан ажралиб қолдим: қарасам, атрофимда бегона кишилар. Шунда тўрт тарафга қараб югура бошладим ва: “Ўзбеклар борми! Ўзбеклар борми! Ўзбеклар!...” деб роса
қичқирдим. Агар мен: “Қорақалпоқлар борми?” деб қичқирсам, кўпчилик (туркийни тушунадиган хорижликлар ҳайрон бўларди: “Жазирада қора қалпоқ кийиб юрадиган одам ҳам бўлар экан-да!” деб ўйлаши мумкин эди) ёкасини ушлашини билардим. Чунки СССР Маданият вазири Қорақалпоғистон қаердалигини билмагач, Ара- бистонда қорақалпоқ халқини яхши билмасалар асло ажабланмас- дим. Хуллас, қичқириб юрсам, бир киши менга пешвоз чиқди. Ҳол-аҳволимни сўради. Танишдик. У киши фақат исми-шарифини айтди, холос. Жидда шаҳрида яшар экан, ҳажга оила аъзолари билан шахсий машинада келибди.
Лекин машинасида ортиқча жой йўқ экан. Шунинг учун қўлимга қирқ реал пул берди: “Йигирма реалга тушлик қиласиз. Аслида, тушликнинг баҳоси ўн реал, лекин бегона эканингизни билишиб, овқатни икки баробар қиммат сотишади- йигирма реал тўлашга мажбур бўласиз. Кейин йигирма реал тўлаб, манзилга етиб оласиз. Аслида, сиз борадиган манзилга таксида ўн реалга борилади. Лекин бегона бўлганингиз учун сиздан яна икки баро¬бар кўп йўлкира оладилар. Одат шунақа”, деди туркистонлик ватандош. Мен ундан уй адресини сўрадим, ялиниб-ёлвордим. Аммо, уй адресини айтмади. “Майли, агар қирқ реал қарз бўйнингизда қолишидан қўрқаётган бўлсангиз. бирорта мачитга эҳсон киларсиз”, деди ватандошим. Билсам, ўша ўзбек киши Саудияда ўтроқлашиб қолган экан. Хуллас, мен қирқ реални олиб меҳмонхонага йўл олдим: пулимни тежаб ишлатиш учун йўлда тўрт дона чўрак ва бир стакан чой олдим — беш реал тўладим. Атайлаб иссиқ овқат харид қилмадим. Пулим тугаб қолса, меҳмонхонага қандай қилиб етиб олишни ўйладим. Ҳовва! Беш реал катта пулми ёки кам пулми? Агар беш реалга яна бир реал қўшилса, олти ре¬алга икки дона электрон соат харид қилиш мумкин. Бизда икки дона электрон соатнинг пулига неча кун тирикчилик қилиш мум-кин? Битта оила бемалол бир ҳафта яшайдими? Яшайди, албатта.
- Саудия Арабистонида одамлар катта миқдорда маош олишади-да!
- Тўғри, лекин у ерда озик-овқат қиммат., уловда юриш қиммат, иним! Айланиб келиб, у ерда яшаш ҳам қиммат бўлиб чиқади! Чунки ҳамма нарса ташиб келтирилади... Сен мендан бирреал бизиинг неча сумимизга баробар деб сўрамагин: яхшиси, минг реалга неча марта овқатланнш мумкин деб сўрагин! Ҳовва! У ерда одамлар бекорга ёппасига тижорат билан шуғулланишмайди! Адабиётнинг, санъатнинг ҳеч кимга қизиғи йўқ.
- Ёзувчи Нажиб Маҳфуз Нобель мукофотига сазовор бўлди- ку?!
- Нажиб мисрлик ёзувчи, у саудиялик эмас. Ўттиздан ортиқ араб мамлакати бор, ҳаммасида ҳам нефть (ермой) қайнаб-тошиб ётгани йўқ. Қолаверса, бир куни ўша қайнар булоқлар ҳам тугайди. Кейин нима бўлади?... Ҳозир шу тўғрида бош қотиришяпти. Ҳамманинг муаммоси ўзига етиб ортади.
- Японияда ҳам шунақами?
- Япония ҳозир океанда “қўриқ” очяпти. Сув устига аэропорт қурилганини эшитган бўлсанг керак.
- Эшитдим.
- Япониянинг қишлоқлари қанақалигини биласанми?
- Билмайман.
- Билмасанг, билиб қўй: қишлоқларига фақат ёлғизоёк, сўқмоқдан юриб кириш мумкин! Ер йўқ. йўл тор: ўша биз мақтайдиган супермашиналар катта кўчаларда қолдирилади. Японияда машиналар эшакдан ҳам секин юради-тиқилинч... Одамлар фаро- вон яшайдиларми? Ҳовва! Тахминан. бизда фан номзоди даража- сига эга бўлган олимлар қирқ минг иен миқдорида маош оладилар. Менга ҳам Орол муаммосига бағишланган ўн тўрт саҳифали мақоламни (икки интервалда) битта газетада чоп этганлари учун қирқ минг иен қалам ҳақи бердилар (биз ўрис ёзувчиси Валентин Распутин бошчилигида Японияга илмий анжуманда қатнашгани борган эдик). Беш-олти киши энг арзон битта томоқхонага овқат- лангани кирдик: тўйиб-тўймай овқатландик. Ўрта даражадан ҳам пастроқошхонада овқатланганим учун мендан тўрт минг иен пул олдилар! Демак, шу миқдорда маош оладиган фан номзоди Япони¬яда бир ойлик иш ҳакига ўн маҳал чала-чулпа овқатланиши мум¬кин, холос.
- Шунинг учун японлар овқатни қошиқ билан эмас, балки чўпга қисиб ейишар экан-да!
- Қайдам. Лекин ҳар қадамда яшаш учун курашадилар. Бозор иқтисоди шароитида рақобатдан қутулиб бўлмайди, иним!
- Нью-Йоркда ҳам аҳвол шундайми?
- Нью-Йорк — бадавлат, бой шаҳар. У ерда йўқ нарсанинг ўзи йўқ... Мен Нью-Йоркка борганимдан сўнг бетоб бўлиб, битта ўзбек ватандошимизнинг уйида 3-4 кун кўрпа-тўшак қилиб ётиб қолдим. Сафардошларим турли томонларга ватандошларимизни зиёрат қилгани кетишди. Бир куни ўзимни хийла тетик сезиб, аста кўчага чиқдим. Сарбозорни айланиб юриб, битта дўконга кирдим: пештахта ортида турган сотувчи кўзимга жуда иссиқ кўринди — у худди туркистонликка ўхшарди. Унга салом бердим, у алик олди. Гаплашиб қолдиқ: Маълум бўлишича, сотувчи йигит қорақалпоқ экан, дўконнинг эгаси ўзбек экан. Мен ўз миллатдошимга бир нима coвғa қилмоқчи бўлдим. АММО нима coвғa қилишни билмасдан роса бошим қотди. Чунки шу дўконда ҳамма нарса бор эди: дўппи, қалпоқ, чўгирма, чопон, адрас тўн ва ҳоказо. Охири сотувчининг ўзидан сўрадим: “Иним, нима совға қилай?”. Сотувчи юзимга меҳр билан тиқилиб турди-да: “Ватандан бир сиқим тупроқ олиб келмадингми?” деб сўради. “Йўқ”, дедиму бирдан ўпкам тўлиб кетди. Ихтиёрсиз равишда бир-биримизни бағримизга босдик; харидорлардан ҳам уялмасдап икки эркак хўнг-хўнг йиғлашдик! Мен ватандошимни, миллатдошимни ҳидлаб-ҳидлаб йиғладим, у эса ватанининг бир сиқим тупроғига зор бўлганини ўйлаб-ўйлаб йиғлади; у яна менинг уст-бошимда, вужудимда келган Ватан тимсолини кўзла- рига суртиб-суртиб йиғлади... Э-э, иним Набий, Нъю-Йоркда ҳамма нарса бор, лекин у ерда Ўзбекистан йўқ, Қорақалпоғистон йўқ, ҳовва!
- Аниғини билмайман, Чунки Бош муҳарриримиз мени жуда яхши кўради, шунинг учун бўлса керак. ҳар ойда ошириб туради. - деб жавоб бердим.
- Ҳа, дуруст. Ишқилиб, етадими?
- Сигарет чекмай юрсам етиб-ортиб қолади... Тим-тирис бўлиб юрсам, бир ойлигимга бемалол “Зафарнома” олишим мум¬кин.
- Лекин, бизда арзончилик. Мен дунёнинг энг бой мамлакатларида бўлганман, ўшалардан учтасидаги аҳволни айтиб берайми?
- Айтинг-чи, зора Жамиласидан айро тушган Ғофур ҳам юпаниб қолса!
- Саудия Арабистони бой мамлакатми?
- Бой мамлакат.
- Мусулмон мамлакатими?
- Шундай тақсир!
- Мен ҳажга бордим. Арафот тоғини зиёрат қилгани чикдим. Зиёрат чоғи ўз тўпимдан ажралиб қолдим: қарасам, атрофимда бегона кишилар. Шунда тўрт тарафга қараб югура бошладим ва: “Ўзбеклар борми! Ўзбеклар борми! Ўзбеклар!...” деб роса
қичқирдим. Агар мен: “Қорақалпоқлар борми?” деб қичқирсам, кўпчилик (туркийни тушунадиган хорижликлар ҳайрон бўларди: “Жазирада қора қалпоқ кийиб юрадиган одам ҳам бўлар экан-да!” деб ўйлаши мумкин эди) ёкасини ушлашини билардим. Чунки СССР Маданият вазири Қорақалпоғистон қаердалигини билмагач, Ара- бистонда қорақалпоқ халқини яхши билмасалар асло ажабланмас- дим. Хуллас, қичқириб юрсам, бир киши менга пешвоз чиқди. Ҳол-аҳволимни сўради. Танишдик. У киши фақат исми-шарифини айтди, холос. Жидда шаҳрида яшар экан, ҳажга оила аъзолари билан шахсий машинада келибди.
Лекин машинасида ортиқча жой йўқ экан. Шунинг учун қўлимга қирқ реал пул берди: “Йигирма реалга тушлик қиласиз. Аслида, тушликнинг баҳоси ўн реал, лекин бегона эканингизни билишиб, овқатни икки баробар қиммат сотишади- йигирма реал тўлашга мажбур бўласиз. Кейин йигирма реал тўлаб, манзилга етиб оласиз. Аслида, сиз борадиган манзилга таксида ўн реалга борилади. Лекин бегона бўлганингиз учун сиздан яна икки баро¬бар кўп йўлкира оладилар. Одат шунақа”, деди туркистонлик ватандош. Мен ундан уй адресини сўрадим, ялиниб-ёлвордим. Аммо, уй адресини айтмади. “Майли, агар қирқ реал қарз бўйнингизда қолишидан қўрқаётган бўлсангиз. бирорта мачитга эҳсон киларсиз”, деди ватандошим. Билсам, ўша ўзбек киши Саудияда ўтроқлашиб қолган экан. Хуллас, мен қирқ реални олиб меҳмонхонага йўл олдим: пулимни тежаб ишлатиш учун йўлда тўрт дона чўрак ва бир стакан чой олдим — беш реал тўладим. Атайлаб иссиқ овқат харид қилмадим. Пулим тугаб қолса, меҳмонхонага қандай қилиб етиб олишни ўйладим. Ҳовва! Беш реал катта пулми ёки кам пулми? Агар беш реалга яна бир реал қўшилса, олти ре¬алга икки дона электрон соат харид қилиш мумкин. Бизда икки дона электрон соатнинг пулига неча кун тирикчилик қилиш мум-кин? Битта оила бемалол бир ҳафта яшайдими? Яшайди, албатта.
- Саудия Арабистонида одамлар катта миқдорда маош олишади-да!
- Тўғри, лекин у ерда озик-овқат қиммат., уловда юриш қиммат, иним! Айланиб келиб, у ерда яшаш ҳам қиммат бўлиб чиқади! Чунки ҳамма нарса ташиб келтирилади... Сен мендан бирреал бизиинг неча сумимизга баробар деб сўрамагин: яхшиси, минг реалга неча марта овқатланнш мумкин деб сўрагин! Ҳовва! У ерда одамлар бекорга ёппасига тижорат билан шуғулланишмайди! Адабиётнинг, санъатнинг ҳеч кимга қизиғи йўқ.
- Ёзувчи Нажиб Маҳфуз Нобель мукофотига сазовор бўлди- ку?!
- Нажиб мисрлик ёзувчи, у саудиялик эмас. Ўттиздан ортиқ араб мамлакати бор, ҳаммасида ҳам нефть (ермой) қайнаб-тошиб ётгани йўқ. Қолаверса, бир куни ўша қайнар булоқлар ҳам тугайди. Кейин нима бўлади?... Ҳозир шу тўғрида бош қотиришяпти. Ҳамманинг муаммоси ўзига етиб ортади.
- Японияда ҳам шунақами?
- Япония ҳозир океанда “қўриқ” очяпти. Сув устига аэропорт қурилганини эшитган бўлсанг керак.
- Эшитдим.
- Япониянинг қишлоқлари қанақалигини биласанми?
- Билмайман.
- Билмасанг, билиб қўй: қишлоқларига фақат ёлғизоёк, сўқмоқдан юриб кириш мумкин! Ер йўқ. йўл тор: ўша биз мақтайдиган супермашиналар катта кўчаларда қолдирилади. Японияда машиналар эшакдан ҳам секин юради-тиқилинч... Одамлар фаро- вон яшайдиларми? Ҳовва! Тахминан. бизда фан номзоди даража- сига эга бўлган олимлар қирқ минг иен миқдорида маош оладилар. Менга ҳам Орол муаммосига бағишланган ўн тўрт саҳифали мақоламни (икки интервалда) битта газетада чоп этганлари учун қирқ минг иен қалам ҳақи бердилар (биз ўрис ёзувчиси Валентин Распутин бошчилигида Японияга илмий анжуманда қатнашгани борган эдик). Беш-олти киши энг арзон битта томоқхонага овқат- лангани кирдик: тўйиб-тўймай овқатландик. Ўрта даражадан ҳам пастроқошхонада овқатланганим учун мендан тўрт минг иен пул олдилар! Демак, шу миқдорда маош оладиган фан номзоди Япони¬яда бир ойлик иш ҳакига ўн маҳал чала-чулпа овқатланиши мум¬кин, холос.
- Шунинг учун японлар овқатни қошиқ билан эмас, балки чўпга қисиб ейишар экан-да!
- Қайдам. Лекин ҳар қадамда яшаш учун курашадилар. Бозор иқтисоди шароитида рақобатдан қутулиб бўлмайди, иним!
- Нью-Йоркда ҳам аҳвол шундайми?
- Нью-Йорк — бадавлат, бой шаҳар. У ерда йўқ нарсанинг ўзи йўқ... Мен Нью-Йоркка борганимдан сўнг бетоб бўлиб, битта ўзбек ватандошимизнинг уйида 3-4 кун кўрпа-тўшак қилиб ётиб қолдим. Сафардошларим турли томонларга ватандошларимизни зиёрат қилгани кетишди. Бир куни ўзимни хийла тетик сезиб, аста кўчага чиқдим. Сарбозорни айланиб юриб, битта дўконга кирдим: пештахта ортида турган сотувчи кўзимга жуда иссиқ кўринди — у худди туркистонликка ўхшарди. Унга салом бердим, у алик олди. Гаплашиб қолдиқ: Маълум бўлишича, сотувчи йигит қорақалпоқ экан, дўконнинг эгаси ўзбек экан. Мен ўз миллатдошимга бир нима coвғa қилмоқчи бўлдим. АММО нима coвғa қилишни билмасдан роса бошим қотди. Чунки шу дўконда ҳамма нарса бор эди: дўппи, қалпоқ, чўгирма, чопон, адрас тўн ва ҳоказо. Охири сотувчининг ўзидан сўрадим: “Иним, нима совға қилай?”. Сотувчи юзимга меҳр билан тиқилиб турди-да: “Ватандан бир сиқим тупроқ олиб келмадингми?” деб сўради. “Йўқ”, дедиму бирдан ўпкам тўлиб кетди. Ихтиёрсиз равишда бир-биримизни бағримизга босдик; харидорлардан ҳам уялмасдап икки эркак хўнг-хўнг йиғлашдик! Мен ватандошимни, миллатдошимни ҳидлаб-ҳидлаб йиғладим, у эса ватанининг бир сиқим тупроғига зор бўлганини ўйлаб-ўйлаб йиғлади; у яна менинг уст-бошимда, вужудимда келган Ватан тимсолини кўзла- рига суртиб-суртиб йиғлади... Э-э, иним Набий, Нъю-Йоркда ҳамма нарса бор, лекин у ерда Ўзбекистан йўқ, Қорақалпоғистон йўқ, ҳовва!
***
Бир оқшом Тзлепберген оға apғyвон остидаги курсида анҳор жилдирашига қулоқ тутиб, бир нималарни ўйлаб ўтирган эканлар. Астагина қошларига бордим. Сал наридаги сўрига ўтирдим: агар ўйлаётган ўйларини бузгиси келмаса — мен билан гаплашмайди, мабодо ўйлаётган ўйлари поёнига етган бўлса — мен билан гурунглашади, деб фараз қилдим.
- Ҳа-а, Набий келдингми? Овқат жедингми?
- Жедим.
- Сенинг уйинг жўқми?
- Бар, - дедим ҳазиллашиб.
Тўлепберген оға ҳазиллашганимни сездилар, шекилли, маъюс жилмайдилар.' Сўнг гапни бошқа томонга бурдилар.
- Китабингни ўкияпман. Яхши. Казённий сўзларни ишлатмайсан. Ҳовва, казённий сўзларни кам ишлатиш керак. Яхши ёзувчи казённий сўзлардан қочади. Ҳовва!... Лекин дўстларинг ҳам худди китабингдаги казённий сўзлар каби аз экан. Парво қилма, ўзи шунақа бўлади.
Оға, бемаза қовуннинг уруғи кўп бўлади-да!
- Ҳа-а дуруст! — деб кулиб юбордилар Тўлепберген оға. — Мен 60-йилларнинг бошларида биринчи марта мана шу Дўрмонга дам олгани келган эдим. Хар эҳтимолга қарши, “Бир совуқ томчи” киссамни подстрочный таржима қилдириб келгандим. Ўшанда устоз Абдулла Қаҳҳор мана шу боғда яшарди. - У киши ҳозир Саид Аҳмад домла яшайдиган боғ-ҳовлига ишора қилдилар, сўнг давом этдилар: — Билмадим, ўзимнинг қадр-қимматимни билиш учунми,қиссамни Қаҳҳор домлага ўқишга бердим. Эртаси куни атайлаб вақт ўтказиш учун шаҳарга тушиб кетдим. Билсанг, у пайтлари Қаҳҳорнинг гапи-гап, хулосаси — ҳукм эди. Ўзи ҳам паст-баланд гаплардан юқори турадиган улуғ инсон эди. Уни ҳамма талантли ёзувчилар ҳурмат қиларди, бизга ўхшаган ёшлар эса унга ростакамига сажда қилардик... Хуллас, шаҳарни айланиб-айланиб, оқшом маҳали Дўрмонга қайтиб келсам, жўраларим: “Сени Қаҳҳор домла сўроқлаб юрган эди. Тамом, энди кунинг битди — у киши ўзига ёқмаган асарнинг пўстагини қоқиб, муаллифини эшакка тескари миндириб қўяди! Бу масалада катта амалдорларни ҳам аяб ўтирмайди... Ақлинг бўлса, асарингни Қаҳҳорга ўқишга берармидинг?! Ундан кўра, бир чеккада китобларингни нашр эттириб, жимгина тирикчилигингни ўтказиб юравермайсанми?!” дейишди. Бундай гапларни эшитиб, дим мазам қочди... Хонамга кириб, бошимни кўрпага буркаб ётиб олдим. Қанийди, кўзим уйқуга кетса! Қанийди, тонг отса... Ётиб-ётиб ўрнимдан сапчиб туриб кетаман, хонамда у ёқдан-бу ёққа юраман, сўнг бир шиша арақ ичиб. ғирт маст бўлиб, Қаҳҳор домланинг ҳовлисига бош эгиб кирмоқчи ҳам бўлдим. Лекин журъат қаёқда, куч қаёқда! Оёқ-қўлимда жон йўқ
эди. Яна ўзимни ўринга таппа ташлайман... Ётган жойимда роса тўлғондим — худди тўлғоқ тутаётган ҳомиладор хотинга ўхшардим: у ёнимга ағдариламан, бу ёнимга ағдариламан, уф-ф тортаман, оҳ-воҳ қиламан... Охири бўлмади, шартта туриб уст-бошимни кийдиму тўппа-тўғри Қаҳҳор домланинг боғ-ҳовлиси томон кетдим; дарвозани қоқдим. Чорбоғ эшикка Дозор Дўрмоний (Қаҳҳорнинг ити) вовуллаб келди. Кейин Кибриё опа кўриндилар. “Қаҳҳор домла мени сўраган эканлар. Шаҳарга тушиб кетган эдим, ҳозир келдим”, дедим ўзимни оқлаб. “Шошмай туринг-чи, — деб опа ичкарига кириб кетидар. Қайтиб чиқиб: — Эртага пешин маҳали арғувон остида гаплашамиз, деяптилар”, деди. Мен баттар талвасага тушиб, изимга қайтдим. Ана, энди тамом! Агар яхши гаплари бўлса, бир оғиз айтардилару қўярдилар... Қиссам маъқул бўлмаган бўлса, эртага ҳамманинг олдида шарманда қилсалар керак... Минг бир хаёлга бориб, минг бир азобни бошимдан кечириб тонг оттирдим. Кўзларим шоқолнинг кўзидай қип-қизариб кетди... Пешин маҳали ўлимини бўйнига олиб қўйган гумроҳ каби бошимни эгиб, арғувон остига бордим. Борсам, давра катта: анҳорнинг икки лабига қўйилган ўриндиқларда катта-кичик ёзувчилар сомеъ ўтиришибди; Қаҳҳор домланинг ўзлари эса... — Тўлепберген оғa ўринларидан туриб, сўри томон яқин келдилар ва қўли билан бир жойни кўрсатиб давом этдилар: — Набий, ҳозир сен ўтирган ўринда эканлар. Ёнларида Мавлен Икром ва яна икки-учта ёзувчилар бор эди. Мен юрак ютиб, аранг салом бердим, сўрашдим. Қаҳҳор домла дарҳол гапнинг индаллосига кўчдилар: “Тўлепберген,агар ижозат берсангиз, мен шу қиссангизнинг таржимони ёнига имзо қўйсам. Яъни, таржимага муаллифдош бўлсам. Ҳартугул, қиссани кимдир таглама таржима килибди”, дедилар. Дафъатан, тилим калимага келмай қолди: наҳотки, ўзбекнинг тирик классиги мендан ижозат сўраёгган бўлсалар! Қўлларимнп кўксимга қўйиб: “Майли, домла. Лекин таглама таржимани пул бериб қилдирганман”, дедим. “Ундай бўлса, шаҳарга тушганингизда “Шарк юлдузи" журнали редакциясига кириб, Асқад Мухторга учрашасиз. Ундан: “Менинг қиссамни Абдулла ака тар¬жима қиляптилар, шуни журналингизда босасизми?” деб сўраб келсангиз. Агар Асқад рози бўлса, мен қиссани таржима қилиб, ўзим редакцияга элтиб бераман”, дедилар. Албатта, мен домла айтган гапларни зудлик билан Асқад Мухторга бориб айтдим. Гапларимни эшитгач, Асқад Мухтор: “Абдулла акам таржима қилади-ю, мен жон-жон деб журналда босмайманми!” деди таажжубланиб. Мана шунақа гаплар, иним Набий... Абдулла Қаҳҳор йилт этан талант учқунини ҳам ниҳоятда қадрларди. У бағридарё ин- сон эди. Илойим, у кишини Худо раҳмат қилсин!
- Абдулла Қаҳҳор латифа айтишни яхши кўрармиди?
- Мен у кишининг латифа айтганини бирор марта ҳам эшитганим йўқ. Хатто Қаҳҳор домланинг ноўрин кулганини ҳам кўрма- ганман. Жуда жиддий инсон эдилар. Мавруди келиб қолса, аччиқ бир луқма ташлаб қўярдилар, холос. У кишининг бир ОҒИЗ сўзлари анча вақтгача ёзувчилар ўртасида муҳокама бўларди. Ҳар бир сўзни тарозида тортиб, топиб айтардилар...
Бир оқшом Тзлепберген оға apғyвон остидаги курсида анҳор жилдирашига қулоқ тутиб, бир нималарни ўйлаб ўтирган эканлар. Астагина қошларига бордим. Сал наридаги сўрига ўтирдим: агар ўйлаётган ўйларини бузгиси келмаса — мен билан гаплашмайди, мабодо ўйлаётган ўйлари поёнига етган бўлса — мен билан гурунглашади, деб фараз қилдим.
- Ҳа-а, Набий келдингми? Овқат жедингми?
- Жедим.
- Сенинг уйинг жўқми?
- Бар, - дедим ҳазиллашиб.
Тўлепберген оға ҳазиллашганимни сездилар, шекилли, маъюс жилмайдилар.' Сўнг гапни бошқа томонга бурдилар.
- Китабингни ўкияпман. Яхши. Казённий сўзларни ишлатмайсан. Ҳовва, казённий сўзларни кам ишлатиш керак. Яхши ёзувчи казённий сўзлардан қочади. Ҳовва!... Лекин дўстларинг ҳам худди китабингдаги казённий сўзлар каби аз экан. Парво қилма, ўзи шунақа бўлади.
Оға, бемаза қовуннинг уруғи кўп бўлади-да!
- Ҳа-а дуруст! — деб кулиб юбордилар Тўлепберген оға. — Мен 60-йилларнинг бошларида биринчи марта мана шу Дўрмонга дам олгани келган эдим. Хар эҳтимолга қарши, “Бир совуқ томчи” киссамни подстрочный таржима қилдириб келгандим. Ўшанда устоз Абдулла Қаҳҳор мана шу боғда яшарди. - У киши ҳозир Саид Аҳмад домла яшайдиган боғ-ҳовлига ишора қилдилар, сўнг давом этдилар: — Билмадим, ўзимнинг қадр-қимматимни билиш учунми,қиссамни Қаҳҳор домлага ўқишга бердим. Эртаси куни атайлаб вақт ўтказиш учун шаҳарга тушиб кетдим. Билсанг, у пайтлари Қаҳҳорнинг гапи-гап, хулосаси — ҳукм эди. Ўзи ҳам паст-баланд гаплардан юқори турадиган улуғ инсон эди. Уни ҳамма талантли ёзувчилар ҳурмат қиларди, бизга ўхшаган ёшлар эса унга ростакамига сажда қилардик... Хуллас, шаҳарни айланиб-айланиб, оқшом маҳали Дўрмонга қайтиб келсам, жўраларим: “Сени Қаҳҳор домла сўроқлаб юрган эди. Тамом, энди кунинг битди — у киши ўзига ёқмаган асарнинг пўстагини қоқиб, муаллифини эшакка тескари миндириб қўяди! Бу масалада катта амалдорларни ҳам аяб ўтирмайди... Ақлинг бўлса, асарингни Қаҳҳорга ўқишга берармидинг?! Ундан кўра, бир чеккада китобларингни нашр эттириб, жимгина тирикчилигингни ўтказиб юравермайсанми?!” дейишди. Бундай гапларни эшитиб, дим мазам қочди... Хонамга кириб, бошимни кўрпага буркаб ётиб олдим. Қанийди, кўзим уйқуга кетса! Қанийди, тонг отса... Ётиб-ётиб ўрнимдан сапчиб туриб кетаман, хонамда у ёқдан-бу ёққа юраман, сўнг бир шиша арақ ичиб. ғирт маст бўлиб, Қаҳҳор домланинг ҳовлисига бош эгиб кирмоқчи ҳам бўлдим. Лекин журъат қаёқда, куч қаёқда! Оёқ-қўлимда жон йўқ
эди. Яна ўзимни ўринга таппа ташлайман... Ётган жойимда роса тўлғондим — худди тўлғоқ тутаётган ҳомиладор хотинга ўхшардим: у ёнимга ағдариламан, бу ёнимга ағдариламан, уф-ф тортаман, оҳ-воҳ қиламан... Охири бўлмади, шартта туриб уст-бошимни кийдиму тўппа-тўғри Қаҳҳор домланинг боғ-ҳовлиси томон кетдим; дарвозани қоқдим. Чорбоғ эшикка Дозор Дўрмоний (Қаҳҳорнинг ити) вовуллаб келди. Кейин Кибриё опа кўриндилар. “Қаҳҳор домла мени сўраган эканлар. Шаҳарга тушиб кетган эдим, ҳозир келдим”, дедим ўзимни оқлаб. “Шошмай туринг-чи, — деб опа ичкарига кириб кетидар. Қайтиб чиқиб: — Эртага пешин маҳали арғувон остида гаплашамиз, деяптилар”, деди. Мен баттар талвасага тушиб, изимга қайтдим. Ана, энди тамом! Агар яхши гаплари бўлса, бир оғиз айтардилару қўярдилар... Қиссам маъқул бўлмаган бўлса, эртага ҳамманинг олдида шарманда қилсалар керак... Минг бир хаёлга бориб, минг бир азобни бошимдан кечириб тонг оттирдим. Кўзларим шоқолнинг кўзидай қип-қизариб кетди... Пешин маҳали ўлимини бўйнига олиб қўйган гумроҳ каби бошимни эгиб, арғувон остига бордим. Борсам, давра катта: анҳорнинг икки лабига қўйилган ўриндиқларда катта-кичик ёзувчилар сомеъ ўтиришибди; Қаҳҳор домланинг ўзлари эса... — Тўлепберген оғa ўринларидан туриб, сўри томон яқин келдилар ва қўли билан бир жойни кўрсатиб давом этдилар: — Набий, ҳозир сен ўтирган ўринда эканлар. Ёнларида Мавлен Икром ва яна икки-учта ёзувчилар бор эди. Мен юрак ютиб, аранг салом бердим, сўрашдим. Қаҳҳор домла дарҳол гапнинг индаллосига кўчдилар: “Тўлепберген,агар ижозат берсангиз, мен шу қиссангизнинг таржимони ёнига имзо қўйсам. Яъни, таржимага муаллифдош бўлсам. Ҳартугул, қиссани кимдир таглама таржима килибди”, дедилар. Дафъатан, тилим калимага келмай қолди: наҳотки, ўзбекнинг тирик классиги мендан ижозат сўраёгган бўлсалар! Қўлларимнп кўксимга қўйиб: “Майли, домла. Лекин таглама таржимани пул бериб қилдирганман”, дедим. “Ундай бўлса, шаҳарга тушганингизда “Шарк юлдузи" журнали редакциясига кириб, Асқад Мухторга учрашасиз. Ундан: “Менинг қиссамни Абдулла ака тар¬жима қиляптилар, шуни журналингизда босасизми?” деб сўраб келсангиз. Агар Асқад рози бўлса, мен қиссани таржима қилиб, ўзим редакцияга элтиб бераман”, дедилар. Албатта, мен домла айтган гапларни зудлик билан Асқад Мухторга бориб айтдим. Гапларимни эшитгач, Асқад Мухтор: “Абдулла акам таржима қилади-ю, мен жон-жон деб журналда босмайманми!” деди таажжубланиб. Мана шунақа гаплар, иним Набий... Абдулла Қаҳҳор йилт этан талант учқунини ҳам ниҳоятда қадрларди. У бағридарё ин- сон эди. Илойим, у кишини Худо раҳмат қилсин!
- Абдулла Қаҳҳор латифа айтишни яхши кўрармиди?
- Мен у кишининг латифа айтганини бирор марта ҳам эшитганим йўқ. Хатто Қаҳҳор домланинг ноўрин кулганини ҳам кўрма- ганман. Жуда жиддий инсон эдилар. Мавруди келиб қолса, аччиқ бир луқма ташлаб қўярдилар, холос. У кишининг бир ОҒИЗ сўзлари анча вақтгача ёзувчилар ўртасида муҳокама бўларди. Ҳар бир сўзни тарозида тортиб, топиб айтардилар...
** *
Тўлепберген оға кун бўйи иккинчи қаватдаги “ярим-люкс” хо- насидан чиқмайдилар, фақат оқшом пайтлари Дўрмон боғини сайр этиб юрадилар. У киши шафтолини яхши кўради. Шафтолини “шабдол” дейдилар.
Узумни ҳам яхши кўрадилар. Узумни “жузум” дейдилар оғиз- ларини тўлдириб. “Бизда жузум ўсмайди, қуриб қолади. Орол соҳилларидан кўтарилаётган кимёвий тўзонлар Қорақалпоқ билан Хоразм боғларини қуритиб битиряпти”, дейдилар маъюс тортиб.
Тошкентда ишлайдиган тўнғич ўғли Одилбек кунда-кунора отасидан хабар олгани келади; баъзан Одилбек қизчаларини ҳам олиб келади. Бир куни Тўлепберген оға ўғлини кузатди-да: “Шу Одилбек ўғлим дим ақлли бола, “Қорақалпоқнома” китобимнинг номини Одилбек қўйиб берган”, дедилар. Сездимки, Тўлепберген оға Одилбекдай ўғли борлиги учун чин дилдан фахрланар экан.
Атоқли танқидчи дўстимиз Шуҳрат Ризо бир неча йилдан бери докторлик диссертацияси ёзиш билан машғул бўлиб, байрам ара- фасида “фойдаланадиган адабиётлар”ини кўтариб яна Дўрмонга чиқди. У ҳам Тўлепберген oғa билан илгари гаплашмаган экан. Уч-тўрт марта оқшом гурунгларида иштирок этгач: “Набижон, билдингизми, Тўлепберген оғa ниҳоятда гўзал инсон экан-а? ..
Мен просто ҳайрон қолиб юрибман; шунчалар буюк оқсокол ёзувчимиз бор экану, лекин биз билмас эканмиз-да? Мен ўтган уч-тўрт кун мобайнида Тўлепберген оғани кашф этдим!” деб ҳая- жонланиб юрди Шуҳратжон.
Бир куни Тўлепберген оға 54-хонага ташриф буюрдилар.
- Ишлаяпсанми? - деб сўради.
- Абдураззоқ Обрўй бир қути сигаретга яраша ёнидан пул бериб,‘'Муштум”га “тўйхат” ёзиб беришимни илтимос қилган эди. Шунга сигарет чекиб, бир нима қоралаб ўтирибман, - дедим кўйлак кияётиб.
Тулепберген оға рўпарамда деворда осиғлик турган 1x1,5 ҳажмли рангли расмни кўриб, остидаги ёзувни ўқидилар: “Соҳибқирон Амир Темур Кўрагон ибн Муҳаммад Тарағай Баҳодир”.
- Амир Темурнинг шажарасими?
- Темурийлар шажараси.
- Шунака кщргазмали тарихий лавҳаларни кўпроқ босиб чиқариш керак. Умуман, туркий халқларни бирлаштирадиган та¬рихий асарлар ҳозир сув билан ҳаводек зарур, - дедилар кўзойнак тақиб. -Сўнг “Библия”ни қўлига олиб, варақлаб кўрдилар-да, давом этдилар: — Баъзи ёшлар тарихни жиддий ўрганмайди, улар архивда ўтириш қанақа бўлишини билмайди. Баъзилари эса арақ ичиб, фоҳишалар ортидан югуриб юриб ҳам зўр ёзувчи бўлиш мумкин ўйлайдилар. Ундай бўлмайди, ҳовва! Сен маладес! Боболаримиз тарихини, жумладан, лақайлар тарихини ўрганиб тўғри иш қиляпсан. Қийинчиликлар ўтади, лекин қилган ишинг қолади. — Сўнг жавонда турган Хемингуэйнинг китобларига кўзи тушиб изоҳ бердилар: — АКШда Хемингуэйдан кўра кўпроқ Фолкнерни эъзозлашар экан. Умуман,дунё бўйича Хемингуэйга нисбатан Фолкнер кўпроқ донг таратган. Лекин социалистик лагердаги мамлакатларда Хемингуэй машҳур бўлиб кетган. Сабабини биласанми?
- Йўқ,билмайман.
- Сабаби шуки, Кубада инкилобчилар ғолиб келгач, ўша пайтлари Гавана депарасидаги боғида яшайдиган Хемингуэй Фи¬дель Кастро билан учрашади ва: “Мен Куба халқи билан бирга бўламан!” дейди республика байроғини тиз чўкиб ўпиб. Шундан кейин Хемингуэйнинг асарлари шитоб суръатларда СССРда қайта-қайта нашр этилаверади. Лотин Америкасига расмий визит би¬лан борган собиқ СССРнинг собиқ Бош вазири Микоян атайлаб Хемингуэй билан учрашади...
- Хемингуэй барибир зoр ёзувчи!
- Тўғри, зўр ёзувчи. Мен унинг қандай йўсинда СССРда машҳур бўлиб кетганини айтяпман, холос. Биласан-ку, СССРда ҳар қандай зўр ёзувчи машҳур бўлавермасди.
- Бу гапингиз маъқул бўлди, оға... Чамамда ўзингиз ҳам шу кунлари зўр ёзяпсиз, шекилли?
- Ҳа, ёзяпман. “Калбимнинг қомуси” деган эссе-репортаж ёзяпман.Эссе-репортаж демасдан “солнома” десам бўлмасмикан?
- Бoлади, нега бўлмас экан! Ана, Моньтен ҳам “Кўрган-ке- чирганлари”ни “тажрибаларим” деб қўйган-ку!... Яхшн ном то- пибсиз.
- Бунда барча тарихий воқеаларга қорақалпоқ халқининг кўзи билан қарайман, ҳамма воқеаларга қорақалпоқ халқининг манфаати нуқтаи назаридан баҳо бераман.
- Жуда улуғ мезонни танлабсиз. Агар мана шу мезондан че- кинмасангиз, ишончим комилки адабиётимизда ҳам, ижтимоий онгимизда ҳам жуда катта инқилоб қилиб юборасиз!
- Жуда унчалик бўлмас-ов... Бундам ташқари, ўн тўрт жилдлик кундаликларим турибди, ҳали эълон килинмаган.
- Ўн тўрт жилдми?
- Ҳовва, ўн тўрт жилд. Машинкада кўчириб қўйганман, тап- тайёр.
- Худога шукр. биздан ҳам бўйи баробар китоб ёзадиган ёзув¬чи чиқар экан-ку! Ҳўш, тезроқ эълон қилмайсизми?
Тўлепберген оға ёш боладек самимий жилмайди. Сўнг кўзларини юмиб гaп бошладилар.
- Бир пайтлар Ғафур Ғулом номидаги нашриётга шоир Жуманиёз Жабборов директор бўлган эди. Ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтган мажлислардан бирида у: “Ҳурматли ёзувчилар, сизлардан илтимос, энди сал секинроқ ёзаверинглар! Асарларингни нашриётимизда чоп этишга улгурмаяпмиз”, деган эди. Мен ҳозир Жуманиёзнинг ўша илтимосига амал қилиб, кундаликларимни шошмасдан кўздан кечиряпман, қайта таҳрир қиляпман. Кўнглим тўлса, бир қисмини матбуотда эълон қиламан...
Тўлепберген оға кун бўйи иккинчи қаватдаги “ярим-люкс” хо- насидан чиқмайдилар, фақат оқшом пайтлари Дўрмон боғини сайр этиб юрадилар. У киши шафтолини яхши кўради. Шафтолини “шабдол” дейдилар.
Узумни ҳам яхши кўрадилар. Узумни “жузум” дейдилар оғиз- ларини тўлдириб. “Бизда жузум ўсмайди, қуриб қолади. Орол соҳилларидан кўтарилаётган кимёвий тўзонлар Қорақалпоқ билан Хоразм боғларини қуритиб битиряпти”, дейдилар маъюс тортиб.
Тошкентда ишлайдиган тўнғич ўғли Одилбек кунда-кунора отасидан хабар олгани келади; баъзан Одилбек қизчаларини ҳам олиб келади. Бир куни Тўлепберген оға ўғлини кузатди-да: “Шу Одилбек ўғлим дим ақлли бола, “Қорақалпоқнома” китобимнинг номини Одилбек қўйиб берган”, дедилар. Сездимки, Тўлепберген оға Одилбекдай ўғли борлиги учун чин дилдан фахрланар экан.
Атоқли танқидчи дўстимиз Шуҳрат Ризо бир неча йилдан бери докторлик диссертацияси ёзиш билан машғул бўлиб, байрам ара- фасида “фойдаланадиган адабиётлар”ини кўтариб яна Дўрмонга чиқди. У ҳам Тўлепберген oғa билан илгари гаплашмаган экан. Уч-тўрт марта оқшом гурунгларида иштирок этгач: “Набижон, билдингизми, Тўлепберген оғa ниҳоятда гўзал инсон экан-а? ..
Мен просто ҳайрон қолиб юрибман; шунчалар буюк оқсокол ёзувчимиз бор экану, лекин биз билмас эканмиз-да? Мен ўтган уч-тўрт кун мобайнида Тўлепберген оғани кашф этдим!” деб ҳая- жонланиб юрди Шуҳратжон.
Бир куни Тўлепберген оға 54-хонага ташриф буюрдилар.
- Ишлаяпсанми? - деб сўради.
- Абдураззоқ Обрўй бир қути сигаретга яраша ёнидан пул бериб,‘'Муштум”га “тўйхат” ёзиб беришимни илтимос қилган эди. Шунга сигарет чекиб, бир нима қоралаб ўтирибман, - дедим кўйлак кияётиб.
Тулепберген оға рўпарамда деворда осиғлик турган 1x1,5 ҳажмли рангли расмни кўриб, остидаги ёзувни ўқидилар: “Соҳибқирон Амир Темур Кўрагон ибн Муҳаммад Тарағай Баҳодир”.
- Амир Темурнинг шажарасими?
- Темурийлар шажараси.
- Шунака кщргазмали тарихий лавҳаларни кўпроқ босиб чиқариш керак. Умуман, туркий халқларни бирлаштирадиган та¬рихий асарлар ҳозир сув билан ҳаводек зарур, - дедилар кўзойнак тақиб. -Сўнг “Библия”ни қўлига олиб, варақлаб кўрдилар-да, давом этдилар: — Баъзи ёшлар тарихни жиддий ўрганмайди, улар архивда ўтириш қанақа бўлишини билмайди. Баъзилари эса арақ ичиб, фоҳишалар ортидан югуриб юриб ҳам зўр ёзувчи бўлиш мумкин ўйлайдилар. Ундай бўлмайди, ҳовва! Сен маладес! Боболаримиз тарихини, жумладан, лақайлар тарихини ўрганиб тўғри иш қиляпсан. Қийинчиликлар ўтади, лекин қилган ишинг қолади. — Сўнг жавонда турган Хемингуэйнинг китобларига кўзи тушиб изоҳ бердилар: — АКШда Хемингуэйдан кўра кўпроқ Фолкнерни эъзозлашар экан. Умуман,дунё бўйича Хемингуэйга нисбатан Фолкнер кўпроқ донг таратган. Лекин социалистик лагердаги мамлакатларда Хемингуэй машҳур бўлиб кетган. Сабабини биласанми?
- Йўқ,билмайман.
- Сабаби шуки, Кубада инкилобчилар ғолиб келгач, ўша пайтлари Гавана депарасидаги боғида яшайдиган Хемингуэй Фи¬дель Кастро билан учрашади ва: “Мен Куба халқи билан бирга бўламан!” дейди республика байроғини тиз чўкиб ўпиб. Шундан кейин Хемингуэйнинг асарлари шитоб суръатларда СССРда қайта-қайта нашр этилаверади. Лотин Америкасига расмий визит би¬лан борган собиқ СССРнинг собиқ Бош вазири Микоян атайлаб Хемингуэй билан учрашади...
- Хемингуэй барибир зoр ёзувчи!
- Тўғри, зўр ёзувчи. Мен унинг қандай йўсинда СССРда машҳур бўлиб кетганини айтяпман, холос. Биласан-ку, СССРда ҳар қандай зўр ёзувчи машҳур бўлавермасди.
- Бу гапингиз маъқул бўлди, оға... Чамамда ўзингиз ҳам шу кунлари зўр ёзяпсиз, шекилли?
- Ҳа, ёзяпман. “Калбимнинг қомуси” деган эссе-репортаж ёзяпман.Эссе-репортаж демасдан “солнома” десам бўлмасмикан?
- Бoлади, нега бўлмас экан! Ана, Моньтен ҳам “Кўрган-ке- чирганлари”ни “тажрибаларим” деб қўйган-ку!... Яхшн ном то- пибсиз.
- Бунда барча тарихий воқеаларга қорақалпоқ халқининг кўзи билан қарайман, ҳамма воқеаларга қорақалпоқ халқининг манфаати нуқтаи назаридан баҳо бераман.
- Жуда улуғ мезонни танлабсиз. Агар мана шу мезондан че- кинмасангиз, ишончим комилки адабиётимизда ҳам, ижтимоий онгимизда ҳам жуда катта инқилоб қилиб юборасиз!
- Жуда унчалик бўлмас-ов... Бундам ташқари, ўн тўрт жилдлик кундаликларим турибди, ҳали эълон килинмаган.
- Ўн тўрт жилдми?
- Ҳовва, ўн тўрт жилд. Машинкада кўчириб қўйганман, тап- тайёр.
- Худога шукр. биздан ҳам бўйи баробар китоб ёзадиган ёзув¬чи чиқар экан-ку! Ҳўш, тезроқ эълон қилмайсизми?
Тўлепберген оға ёш боладек самимий жилмайди. Сўнг кўзларини юмиб гaп бошладилар.
- Бир пайтлар Ғафур Ғулом номидаги нашриётга шоир Жуманиёз Жабборов директор бўлган эди. Ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтган мажлислардан бирида у: “Ҳурматли ёзувчилар, сизлардан илтимос, энди сал секинроқ ёзаверинглар! Асарларингни нашриётимизда чоп этишга улгурмаяпмиз”, деган эди. Мен ҳозир Жуманиёзнинг ўша илтимосига амал қилиб, кундаликларимни шошмасдан кўздан кечиряпман, қайта таҳрир қиляпман. Кўнглим тўлса, бир қисмини матбуотда эълон қиламан...
***
Оташин шоиримиз Усмон Азим илк китобини “Инсонни тушу- ниш” деб номлаган эди. Эрнест Хемингуэй шогирдларига: “Ин¬сонни тушуниш керак!” деб таълим беради. “Инсонни тушунув керак, дурустми?!”, дейди Тўлепберген оғa. Инсонни тушуниш учун эса, аввало, уни тингламоқ керак.
Агар Тўлепберген оға билан субҳатлашаётган бўлсангизу бирор узрли сабаби важҳидан суҳбат поёнига етмасдан узилиб қолса, у киши пешиндан кейинми ёки эртасигами, албатта: “Ҳўш, кейин нима бўлди?” деб сўрайдилар. Дастлаб, мен Тўлепберген оғанинг одати шунақа бўлса керак деб ўйладим. Лекин ўзларининг бошидан ўтган уч-тўртта ҳаётий ҳикояларни эшитганимдан сўнг бу одат Шахс принципи эканини англадим. Яъни, у киши инсонни ҳам, ўзлари билмаган нарса-ҳодисани ҳам тушунмоққа жиддий ҳаракат қилар экан. Мана, бунга бир мисол.
- 70-йиллари Марказкўмнинг Ялтадаги санаторийсига ҳар йили дам олгани, даволангани борардим, - деб ҳикоя қиладилар Тўлепберген оғa. - Биласанми, нима учун ҳар йили канда қилмасдан Ялтага борардим?... Санаторияда жуда бой кутубхона бор эди. Санатория шундоққина Қора денгиз соҳилига жойлашган бўлиб, бир юзу саксон поғонали зинапоядан юриб тушилса, мазза қилиб денгиз сувида чўмилиш мумкин эди. Аммо мен кун бўйи кутубхонадан чиқмасдим. У ерда муборак ислом динимизнинг тарихини ўрганардим. Ниятим - ҳазрати пайғамбаримиз тўғрисида ро¬ман ёзиш эди.
Муҳаммад алайҳиссаломнинг таржимаи ҳолига доир кўп мате¬риал тўпладим, Қуръони каримнинг ноёб ўрисча таржималарини қайта-қайта мутолаа қилдим, бир-бирига қиёсладим... Охирида эса Расулуллох, ислом дини тўғрисида билганларим дарёдан бир томчи эканини англаб етдим. Етти-саккиз йилдан сўнг, муттасил ўқиб-ўрганганимдан сўнг шундай хулосага келдим. Айниқса, Инжили шариф, Забур, Таврот каби муқаддас (бу китобларнинг муқаддас экани Қурьони каримда ҳам алоҳида эътироф этилган) ўқиганимдан кейин роман ёзишга журъат қилмадим. Аммо, кўп нарсани англадим, буюк Ҳакицатни англадим. Шўро мафкураси бошимизни нақадар булғаб юборганини англадим...
Ростини айтсам, Қора денгизга бориб бир марта ҳам денгизда чўмилмасдан қайгиб келаверардим: уммон қўл узатса етадиган ма- софада қайнаб-тошиб ётарди-ю, лекин мен ундан бебаҳра эдим. Мен бошқа нарсадан — Оллоҳи каримнинг улуғ неъмати бўлмиш ислом динидан баҳра олардим. Афсуски, Шўро фуқароси улуғнеъматдан бенасиб этилган эди — одамларни атайлаб ёлғонга ўргатишарди...
Етмишинчи йиллари Нукусда Доғистон адабиёти кунлари бўлди. Бир киши мени ёқтирмасди. Шунинг учун у айтдики: “Сен меҳмонларга ҳеч қандай совға бермайсан! Ҳамма совға-саломни ўзим бераман!”. Мен “бўпти” дедим. Лекин декаданинг ёпилиши маросимида тим-тирис бўлиб ўтиришга ор қилардим, албатта. Шунинг учун битта чойхалтага ҳовлимиздан бир сиқим тупроқтўлдириб бордим-да, менга якунловчи сўз берилган пайтда: “Расул оға, қимматбаҳо совға-саломларни катталаримиз топширдилар. Энди мен ундан ҳам қимматлироқ совға беролмайман. Шунинг учун мен сизга Қорралпоқ юртининг бир сиқим тупроғини совға қиламан, холос. Агар бизнинг тупроғимиз сизга азиз бўлса, шуни боғингизга сепиб юборинг!” дедим. Расул Ҳамзатов саҳнага чиқиб, мени маҳкам бағрига босди: “Тўлепберген, хотиржам бўл, Қорақалпоғистон тупроғи мен учун ҳам азиз. Мен бу тупроқни ўз боғимга сепиб қўяман ва менинг боғим бундан кейин қорақалпоқбоғи бўлади. Бизнинг эшигимиз сизлар учун доимо очиқ бўлади!” деди... Бир сиқим тупроқни Расул оғa кўзларига суртиб-суртиб олди. Залда ўтирганларнинг кўпчилиги йиғлади. Иним, юрт тупроғидан азизроқ нима бор ўзи? ...
Оташин шоиримиз Усмон Азим илк китобини “Инсонни тушу- ниш” деб номлаган эди. Эрнест Хемингуэй шогирдларига: “Ин¬сонни тушуниш керак!” деб таълим беради. “Инсонни тушунув керак, дурустми?!”, дейди Тўлепберген оғa. Инсонни тушуниш учун эса, аввало, уни тингламоқ керак.
Агар Тўлепберген оға билан субҳатлашаётган бўлсангизу бирор узрли сабаби важҳидан суҳбат поёнига етмасдан узилиб қолса, у киши пешиндан кейинми ёки эртасигами, албатта: “Ҳўш, кейин нима бўлди?” деб сўрайдилар. Дастлаб, мен Тўлепберген оғанинг одати шунақа бўлса керак деб ўйладим. Лекин ўзларининг бошидан ўтган уч-тўртта ҳаётий ҳикояларни эшитганимдан сўнг бу одат Шахс принципи эканини англадим. Яъни, у киши инсонни ҳам, ўзлари билмаган нарса-ҳодисани ҳам тушунмоққа жиддий ҳаракат қилар экан. Мана, бунга бир мисол.
- 70-йиллари Марказкўмнинг Ялтадаги санаторийсига ҳар йили дам олгани, даволангани борардим, - деб ҳикоя қиладилар Тўлепберген оғa. - Биласанми, нима учун ҳар йили канда қилмасдан Ялтага борардим?... Санаторияда жуда бой кутубхона бор эди. Санатория шундоққина Қора денгиз соҳилига жойлашган бўлиб, бир юзу саксон поғонали зинапоядан юриб тушилса, мазза қилиб денгиз сувида чўмилиш мумкин эди. Аммо мен кун бўйи кутубхонадан чиқмасдим. У ерда муборак ислом динимизнинг тарихини ўрганардим. Ниятим - ҳазрати пайғамбаримиз тўғрисида ро¬ман ёзиш эди.
Муҳаммад алайҳиссаломнинг таржимаи ҳолига доир кўп мате¬риал тўпладим, Қуръони каримнинг ноёб ўрисча таржималарини қайта-қайта мутолаа қилдим, бир-бирига қиёсладим... Охирида эса Расулуллох, ислом дини тўғрисида билганларим дарёдан бир томчи эканини англаб етдим. Етти-саккиз йилдан сўнг, муттасил ўқиб-ўрганганимдан сўнг шундай хулосага келдим. Айниқса, Инжили шариф, Забур, Таврот каби муқаддас (бу китобларнинг муқаддас экани Қурьони каримда ҳам алоҳида эътироф этилган) ўқиганимдан кейин роман ёзишга журъат қилмадим. Аммо, кўп нарсани англадим, буюк Ҳакицатни англадим. Шўро мафкураси бошимизни нақадар булғаб юборганини англадим...
Ростини айтсам, Қора денгизга бориб бир марта ҳам денгизда чўмилмасдан қайгиб келаверардим: уммон қўл узатса етадиган ма- софада қайнаб-тошиб ётарди-ю, лекин мен ундан бебаҳра эдим. Мен бошқа нарсадан — Оллоҳи каримнинг улуғ неъмати бўлмиш ислом динидан баҳра олардим. Афсуски, Шўро фуқароси улуғнеъматдан бенасиб этилган эди — одамларни атайлаб ёлғонга ўргатишарди...
Етмишинчи йиллари Нукусда Доғистон адабиёти кунлари бўлди. Бир киши мени ёқтирмасди. Шунинг учун у айтдики: “Сен меҳмонларга ҳеч қандай совға бермайсан! Ҳамма совға-саломни ўзим бераман!”. Мен “бўпти” дедим. Лекин декаданинг ёпилиши маросимида тим-тирис бўлиб ўтиришга ор қилардим, албатта. Шунинг учун битта чойхалтага ҳовлимиздан бир сиқим тупроқтўлдириб бордим-да, менга якунловчи сўз берилган пайтда: “Расул оға, қимматбаҳо совға-саломларни катталаримиз топширдилар. Энди мен ундан ҳам қимматлироқ совға беролмайман. Шунинг учун мен сизга Қорралпоқ юртининг бир сиқим тупроғини совға қиламан, холос. Агар бизнинг тупроғимиз сизга азиз бўлса, шуни боғингизга сепиб юборинг!” дедим. Расул Ҳамзатов саҳнага чиқиб, мени маҳкам бағрига босди: “Тўлепберген, хотиржам бўл, Қорақалпоғистон тупроғи мен учун ҳам азиз. Мен бу тупроқни ўз боғимга сепиб қўяман ва менинг боғим бундан кейин қорақалпоқбоғи бўлади. Бизнинг эшигимиз сизлар учун доимо очиқ бўлади!” деди... Бир сиқим тупроқни Расул оғa кўзларига суртиб-суртиб олди. Залда ўтирганларнинг кўпчилиги йиғлади. Иним, юрт тупроғидан азизроқ нима бор ўзи? ...
“Жайҳун” журнали, 2000 йил, 1-сон, 13-25 бетлар.
Комментариев нет:
Отправить комментарий