Завқ (ҳикоя)

Лола сайлига чиқиб, очиқ ҳавода тунаб қолган бўлсангиз, гулхан ёққансиз, албатта. Маза, а? (Кўзларингизни юмиб, “Оҳ!” денг-да.) Гулхан ёниб-ёниб, алангаси сўна бошлайди. Ўтин ҳам тугайди. Шох-шабба теришга эриндиларинг, ундан кўра иссиқ мамлакатлар ҳақида эртак эшитишни афзал кўрдиларинг (кўпинча шундай бўлади), дейлик. Эртакчи йигитнинг оғзига маҳлиё бўлиб, гулхан ёддан кўтарилади. Қип-қизил чўғ устини кул қоплайди… Жунжика бошлайсизлар. Хаёлларингда – қумига тухум кўмса пишадиган Саҳрои Кабир. Маза, а? (“Ҳа!” денг-да.) Шу пайт майингина шабада эсади-да, кулни елпиб ўтади. Лаҳча чўғ милтиллайди. Қуёшни кўргандек чапак чалиб юборасизлар. Кимдир севинчини ичига сиғдира олмай ўйинга тушиб кетади, кимдир магнитофон тугмачасини босади: Ўзбекистон булбулининг шўх-шодон овози янграйди. Маз-за!.. Юраклар ҳаприқади, томирларда қон гупиради. “Яшасин ҳаёт!” деб ҳайқирасизлар…

Энди мажозни бир четга қўйиб турайлик. Фараз қилингки, кўнглингизда жимитдеккина, устини хира ғубор қоплаган хотира бор: ел ана шу хотира устини яллиғлаб кетди… Юрак дукиллайди. Ҳаяжонланасиз. Дарҳол тамакига ёпишасиз, гугурт қидирасиз. Ўпкангизни тўлдириб тутун сўрасиз, қайтарасиз. Қўлингиздан келса, менинг бир танишимга ўхшаб, тутундан ҳалқа ясайсиз ва аввалги ҳалқа орасидан кейинги ҳалқани ўтказиб юборасиз. Бекорчиликдан эмас, хаёлни чалғитиш учун шундай қиласиз. Ҳатто СССР Соғлиқни сақлаш министрлигининг огоҳлантиришини ҳам унутасиз. Маз-за!..

Энди лирик чекиниш ҳам етар, мана шу айтилганларнинг барчасини иккинчи шахсдан биринчи шахсга кўчирамиз.

Демак, гап бундоқ: ёз кунларининг бирида дўкондан рангли журнал сотиб олдим. Муқовада “Завқ” деб номланган сурат босилибди. Рақсга тушаётган қизлар… Эгниларида турли халқларнинг миллий кийимлари – буюк дўстликнинг сийқа намойиши. Ҳамманинг чеҳрасида кулги – бахтиёрлик белгиси. Сураткашнинг буйруғи билан тиржайиб туришгани шундоққина маълум. Сураткаш: “Диққат, оляпман. Кулинг! Кулинг!..” деявериб роса ҳолдан тойдирган бўлса керак. Суратга қайтаман: муқованинг чап томонидаги қиз кўзимга иссиқ кўринди. Юз бичими, тимқора қўнғироқ сочлари, лабидаги хол, кўзлари… оҳ, унинг кўзлари!.. Агар Сирдарёнинг турклар яшайдиган қишлоғида учратганим Муҳаббат исмли қиз ҳам шу суратни кўрган бўлса, беихтиёр “Менга ўхшар экан”, деб ўйлаганига аминман. Қаеридир Кумушга, қаеридир Шарлоттага ва яна қаеридир ҳеч кимга ўхшамайдиган Муҳаббатни ёдимга солди бу нотаниш раққоса…

Ўшанда эндигина университетнинг биринчи курсини тугатган эдим. Курсдошларим ёзги таътилда ўзларини “меҳнат қучоғи”га отишди. Мен командиримизга бетоблигим ҳақидаги дўхтир берган қоғозни рўкач қилиб, “ССО”дан қолдим. Тўғри, менга ҳам пул керак эди, мен ҳам чиниқишим керак эди. Ҳатто, бошқаларга қараганда кўпроқ чиниқишим лозим! Чунки нимжонгина эдим-да. Шунинг учун таътил пайти анча-мунча семириб, кейин туяга ўхшаб ўз ёғимни ўзим е-еб юришни кўпдан бери ният қилиб қўювдим. Сабаби, нима учундир стипендиям ойдан ойга етмасди. Мартин Идендек ҳар куни нонушта ўрнига биратўла тушлик қилсам ҳам, бари бир чўнтагим қаппаймасди. “Пул ҳисобни яхши кўради”. Чамамда, мен пул топиб, ҳисоб топмаган тентак эдим. Ниҳоят, семирадиган пайт келди. Сирдарёга кўчиб бориб, ўша ёқда ўтроқлашиб қолган бир ҳамқишлоғим – болалик дўстим (у политехника институтида ўқийди) мени уйларига таклиф қилиб қолди: “Нима қиласан шаҳарда биқиниб олиб, ундан кўра юр, чўлга чиқиб яйраб келасан. Маз-за!.. Эрта-индин қўшнимиз ҳашар қилади, кирамиз. Бунинг “ССО”дан қаери кам?”

Хуллас, Рустам иккимиз тушдан кейин оддийгина бир қишлоққа кириб бордик.

– Бу ердан шаҳаргача йигирма тийинлик йўл, – деди у.

– Хайрият, фарқ унчалик катта эмас экан. “Сиёсий иқтисод” домламизнинг гапига қараганда, яқин орада шаҳар билан қишлоқ ўртасида тафовут умуман тугатилармиш.

Кечқурун менинг шарафимга зиёфат берилди. Зиёфатга Рустамларнинг қўшниси ҳам чиқди, йўқ, шахсан турк Султони ташриф буюрдилар гўё. Фарғонача мулозамат Сирдарёда ғалатироқ кўринар экан. Шундан бўлса керак, Султон акамлар ўнғайсиз аҳволга тушиб қолдилар.

– Оға, туркмисиз? – деб сўрадим ундан, зиёфат хийла маромига етгач.
– Ҳа, туркман.

Мен Рустамга қарадим, у қошини учириб қўйди.

– Туркманмисиз ёки Азиз Несинми?
– Турк дедим-ку, ўғлон, туркмен деганим йўқ.

– Несин қамоқдан чиқдими?
– Билмадим, ўғлон. Бизникида Анқаранинг қамоқхонасига уланган прямой телефон йўқ…

Шу билан гап узилди.

Икки-уч кун меҳмондорчиликдан сўнг эрталаб Рустам иккаламиз ҳашарга чиқдик.

– Инструментлар тап-тайёр, – деди оғамиз бизни қаршиларкан, тантанали оҳангда.
– Миллий чолғу асбоблари-чи? Уларсиз классик куйни ижро этиб бўлмайди.

Жиддийроқ гап айтяптимикан деб қулоқ солиб турган мезбон ҳафсаласи пир бўлиб, қуруққина “Юринглар!”, деди. У ҳазилга кулмайдиган одам экан. Эҳтимол тушунмас. Азиз Несин ундан кўра менга яқинроқлигидан ичимда суюниб, атрофи қанор билан тўсилган ҳовлига кирдик. Оғамиз олти хонали данғиллама иморатнинг пойдеворини қуйиб қўйибдилар.

– Материаллар тайёр. Фақат ғиштга қараб турибмиз.
– Тўртта тақа топилса, устига битта отни михлаб, улоқ чопиш мумкин…

Рустам енгимдан тортди. Мезбоннинг қошлари чимирилди, пишқириб юборадигандек икки лунжини шиширди. Лекин индамади. Мўйловимни ҳурмат қилди, шекилли. Кейин экскурсоводларга ўхшаб, бизни иш шароити билан таништира бошлади: “Мана – бу кетмон, ўнинчи аср ёдгорлиги. Ноёб топилма. Буниси – қолип, энамиздан аввалги бувимиздан қолган. Мерос. Анави – тупроқ. Икки машина. Ўн мингтача ғишт қуйиш мумкин. Фақат лойни исроф қилмаслик керак. Сув – текин, бақирлаб қуяверасизлар”. Кун қизиб кетса, ўн беш яшар чинорвой елкасига сочиқ ташлаб, қўлимизга сув қуядиган бўлди.

Бу ерларда ҳашар бошқачароқ бўларкан: бутун қишлоқ бирданига ёпирилиб чиқмас, ҳар бир оила вақтига қараб, ишлаб берар экан. Лекин ҳашар қилаётган киши қорасини кўрсатмас эмиш. Ажабо, ўзга сайёрага тушиб қолдимми, дейсан киши.

– Рустам, нега бундай?
– Семириб, қорин қўйиб юборишган. Эгилишга қийналишади.
– Ундоқ бўлса, бошладик…

Оқшомда тупроқни юмшатиб, сув қуйиб қўямиз, азонда лой пиширамиз, чой маҳалигача гуп-гуп ташлаймиз. Иккита қолип хизматда. Бир киши лой солиб туради, бир киши ташийверади… Бир – қолип остига қум сеп. Икки – қўлларни олдинга чўзиб гувала яса. Уч – лойни қолипга чапла-да, устини текисла… Бир – эгилиб, қолипни кўтар. Икки – зинғилла. Уч, икки, бир… Ва ҳоказо. Фақат у ёғига ҳам, бу ёғига ҳам – уч. Уч – чегара. Бир ёзувчи таъбири билан айтганда: “Шу чегарадан ҳатлаб ўтсанг – марра сеники, хоҳласанг, миллионгача ҳам санайверасан”. Лекин чегарадан ҳатлаб ўтиш тақиқланган. Маром бузилади. Маром бузилгач, оҳанг тўғрисида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас. Тўғрими?

“Тўғри-ку-я, лекин бу гапингиз фақат қўшиққа дахлдор”.

Бир, икки, уч… Чап оёқлаб юришни бошладик: бир… бир.. бир… Ўнг оёғини ташлаётган ким?.. Буржуй, сенми? Ҳозир Маяковский келиб кетингга тепади. Оёғингни мослаб ол! Бир… Бир… Бир… Яхши, яхши! Юришдан тўх-танг… Шундай қилиб, эрталабки бадантарбия машғулотларимиз тугайди. Ювинишга ҳожат йўқ. Қўлимизни, лабимизни чайиб олсак кифоя. Юзларимиз лойлигича чой ичаверамиз. Вақтдан ютиш керак. Акс ҳолда, кун исиб кетади, кучдан ютқазамиз. Механиканинг олтин қоидаси шунақа…

Кунлар шу зайлда ўтарди. Мен бу ерга меҳмон эканимни ҳам унутиб юбордим. Бора-бора оёқларимиз оғирлаша бошлади. Эски шимларимизнинг почасини узиб ташладик. Попукли калта иштонимиз бизни америкалик ҳиндуларга ўхшатиб қўйди. Лекин хийла енгиллашдик. Барибир ибтидоий одамлар бизга қараганда унумлироқ ишлаган бўлса керак, деб ўйлайман.

Эмаклай-эмаклаб тушликка чиқамиз. Чинор соясида чўзи-ли-иб қоламиз. Дастурхон тепасига келиб ўтиришимиз биланоқ, оқи оққа, қизили қизилга ажрала бошлаган момиққина қиз келади:

– Ако, қатуғ опкеллим.
– Раҳмат.

– Гугуртимиз тугаб қолди…
– Ҳозир Баҳром опкела-а.

У кетади. Биз унга термилиб қоламиз. Рустам мени нуқийди:
“Кўрдингми?”

“Ургандан турткан ёмон, бемаза! Шундоқ ҳам кўриб турибман-ку!”

Рустам барибир қилиғини ташламайди. Қиз кўринмай кетгунча нуқийверади. Одати шунақа: ҳаяжонини менга юқтирмаса ўлиб қолади. Олти яшар Баҳром гугурт келтиради. Уни гапга соламиз. Алдаймиз, авраймиз: “Тошкентга борганингда “Пахтакор” стадионига олиб тушамиз

Ўшанда “Пахтакор” “Спартак”ни ўну нолга ютади. Мана кўрасан!” деймиз.

Рустамни кўрсатиб, “Уни почча дегин”, деб ўргатаман. Баҳром гапга кўнадиган бола. “Хўп”, дейди. Оғзини тўлдириб “Почча!” деб бақиради.

– Содиқ, шу ерда қолгин, ошна. Бундан зўр қайнотани Маккадан ҳам тополмайсан! – дейди Рустам аламини олиш учун.

– Ўзинг кўчиб чиқақолсанг яхши бўларди. Ҳадемай уй битади. Шундан кейин, манави саройда (қўлим билан чайлани кўрсатаман) ановиларни қўриқла-аб ётасан. Ойига юз сўмдан маош. Овқати текин. Боқчанинг итидек роса семирсанг керак ўзиям!..

Кун қайтгунча узун-узун уҳ тортиб ўтирамиз. Сўнг қолган лойни гуп-гуп ташлаб, янгисини қорамиз. Тунда Унинг кўзларини эслаб, секин-секин гаплашамиз. Тушимизда ўзини кўрамиз (Аслида ҳеч қандай туш-пуш кўрмаймиз). Маз-за…

Бир куни ғалати воқеа рўй берди.

Биз, ҳар кунгидек, ўлиб-тирилиб ишлардик. Мен қолип кўтарардим, Рустам лой чаплаб турарди. Белим увишди. Қаддимни ростлагач, негадир моллар ётадиган бостирмага қарагим келди. Қарадим. Бостирма қўраларига чирмашган палакларда калладек-калладек ошқовоқлар осилиб турибди. Палак ортида бир шарпани илғаб қолдим. Наҳотки, бизни яширинча назорат қилиб туришса!.. Ахир, “ҳашар”га келганмиз-ку! Ёки анави қизмикан?.. Шарпа қилт этмасди. Сув ичиш баҳонасида сояга қараб юрдим. Сув ичиб, белимнинг чигилини ёзиш учун машқ қилар эканман, яна ўша ёққа назар ташладим: шарпа кўринмасди. Атайлаб бостирма томонга бордим.

У бузоқчани қашиб турган экан.

– Исмингиз нима? – деб сўрадим кўйлагимнинг тугилган ўнгирини ўйнаб.
– Муҳаббат.
– Меники Содиқ… Исмингиз чиройли экан.

– Студентмисиз?
– Дадангиз айтдими?

– Йўғ-е, ўзим билдим. “ССО” тўғрисида газетада кўп ёзишади. – Муҳаббат енгимдаги лой чапланган “ССО” эмблемасига ишора қилди.

– Мактабни битирганмисиз?
– Ўнга ўтдим.

– Ўқишга борасизми?
– Билмадим. Опамни юборишмаган… Эрга беришган…

Гап тополмай, бир-биримизга қарадик. Кўз-кўзга тушди. Юраклар жиз этди. У маъсумона жилмайди. Оҳ, унинг лаблари! Мен ўзимни тутолмай, қизнинг қўлларидан ушладим-да, лабидаги холидан ўпиб олдим. Қучоқлашмадик, ҳаммаёғим лой эди.

– Хоҳлайсизми, мен сизни Бахтлар водийсига олиб кетаман, – дедим энтикиб.

– Қаерга?
– Фарғонага.

– Ҳазилкаш экансиз… Қатуғ опкелайми?
– Кейинроқ. Ҳозир ишлаш керак.

Муҳаббат қўлларини бўшатиб, ҳовли томон кетди. Худди мендан кўнгил узолмаётгандек, югуриб келиб бағримга ўзини отадигандек орқасига қараб-қараб, бир-бир босиб кетди…

Аслида-чи! У менга, мен унга бир оғиз ҳам гапирганимиз йўқ. Муҳаббат (исмини Рустамнинг “қайноға”сидан билиб олганман) бир зумгина менга қараб турди-ю, йиғлаши лозимлигини билиб турган одамдек зўрма-зўраки жилмайди. Жилмайганда ҳам менга хайрихоҳлигидан, ачинганидан эмас, жилмаймоқ заруратини яшириш мақсадидагина жилмайди, холос. Мен эса ўзимни овутиш, армонимни сездирмаслик, қолаверса, ҳикоя динамикасини ҳисобга олиб ёлғон гапиряпман. Шунда қизиқроқ чиқади деб ўйлайман.

Рустам ҳаммасини кўриб турарди.

– Оғайни, эсингни едингми?! Отасига айтиб берса, нима бўлади? Сўйиб ташлайди, вассалом.

– Бўлмаган гап. У бизни томоша қилаётган экан, мен ҳам уни томоша қилдим. Биру бир…

Чинор соясига келиб нам тупроққа чўзилдим. Вужудим енгилгина титрарди. Мен Муҳаббатни ҳеч қачон “Бахтлар водийси”га олиб кета олмаслигимдан, унга бир калима ҳам сўз айта олмаслигимдан азобланар, савоғидан узилиб тушган шафтолидек эзилиб ётар эдим. Чунки шу ҳолатда, ҳеч қандай оҳ-воҳларсиз, ўртамизда қатъий бир чегара бор эди. Чегаранинг у томонида ҚЎРҚУВ (“азоб” эмас), мен томонида ҳам ҚЎРҚУВ (“одоб” эмас) ҳукм сурарди. Қўрқув… Хоразм шоҳи шаҳар дарвозаларини ёвга очиб берди, мўғул саркардаси пойига тиз чўкди, Ватанига хиёнат қилди. Нега? Нима учун?.. Қўрқув шоҳни еб қўйди! Шоҳ – қўрқувни…

Кечга яқин Султон оғамиз яна икки машина тупроқ олиб келди. Мен энди бу ердан кетишга қарор қилиб қўйган эдим. Ҳеч нарсага қарамай, Рустамнинг уйидагиларни ҳам ҳайратга солиб жўнаб кетдим. Маз-за!..

Янглишмасам, худди ўша куни менинг “завқли ёшлигим” бўлакча тусга кирди. Олдингиси эса ҳалигача олис-олислардан мени масхара қилиб тургандек туюлади. Эҳтимол, шу боисдан ҳам журнал муқовасидаги қиз илжаяётганга ўхшагандир. Серзавқ одамнинг кўзига дунё ҳам ўзгача кўринаркан. Хафа бўлмайсиз-да, оғайни.

Манба: “Ёшлик” журнали, 1983 йил, № 12