167а. Шерикли ош татимас

            Иноят Махсум “Сурхон ёшлари” газетаси почтасидан “Шерикли ош татимас” деган суҳбат матнини қўлга туширди. Ўқиб чиқдим. Маъқул бўлди. Унда тилга олинган Ф.М. девонимда 7 йил садоқат билан хизмат қилган, сўнг шарафсиз бўлиб ишдан ҳайдалган; у яна ишкал қилиб қўйибди.

            – Хўш, нима қилмоқчисан энди?

            – Ҳайронман... Кимга қарши чора кўрсам экан деб бошим қотган, хўжам. Сиз нима десангиз – шу.

            – Ундай бўлса, “Сурхон ёшлари”нинг раҳбарига сим қоқиб, агар суҳбатни дарҳол эълон қилса, “Жаҳон матбуоти эркинлиги куни”да мукофот берамиз дегин, ҳайми?

            – Ҳай, – деди Иноят Махсум.

            Ўша суҳбатни цензура қилмасдан хотира дафтаримга илдириб қўйдим. Мана у:

ШЕРИКЛИ ОШ ТАТИМАС

Камина қулингиз бир ҳафта давомида вилоятимизда меҳмон бўлган атоқли шоиримиз Хуршид Даврон, Эшқобил Шукур, Набижон Боқий каби ижодкорлар билан ҳамроҳ бўлиб Денов, Олтинсой, Бойсун, Термиз ва бошқа гўшаларимизни зиёрат қилдим. Гоҳ расмий, гоҳ норасмий учрашувларда иштирок этдим. Ижодкорларнинг ўзини тутишини бевосита кузатдим, ўзлари билан яқиндан мулоқотда бўлдим. Айниқса, ёзувчи Набижон Боқий билан ҳар хил мавзуларда кўп гаплашдик. Меҳмонлар жўнаб кетгач ён дафтаримга қайд этиб қўйган гап-сўзларни қоғозга тушириб, нусхасини Набижон акага жўнатдим. У киши бизнинг норасмий суҳбатимиз матнини ўқиб, айрим ўринларига қалам уриб, жузъий таҳрирдан чиқариб қайтариб юборди. Қуйида самимий суҳбатимизни газетхонлар ҳукмига ҳавола этяпмиз.

*  *  *

Мухбир. – Набижон ака, Оллоҳёр бобо мозорини зиёрат этиб қайтаётганимизда, “бир ярим йилдан буён битта китоб ёзяпмиз, шерикчиликда иккинчи марта буюртма китоб ёзяпман, энди ҳеч қачон биров билан китоб ёзмайман, жонимдан тўйдириб юборди”, деган эдингиз. Мана, Термиз ота мақбарасини ҳам зиёрат этдик. Эртага Тошкентга қайтасиз. Лекин илгари бошлаб қўйилган мавзу мени жуда қизиқтириб қўйди: бир ярим йилдан буён бошингизни қотираётган китоб қанақа буюртма ўзи? Сир бўлмаса, шу ҳақда қисқача маълумот беришингиз мумкинми?

Набижон Боқий. – Ҳа, маълумот бераман, бунда ҳеч қандай сир-пир йўқ. Гапни узоқдан бошлашим керак. Биз 1978 йилда ТошДУнинг журналистика факультетига, кечки бўлимига, ўқишга кирганмиз. Хоразмлик машҳур журналист Рўзимбой Ҳасан, “Бекажон” ҳафтаномасининг бош муҳаррири Меҳринисо Қурбонова билан курсдошман. Яна битта курсдошим Фатҳиддин Муҳиддинов. Биз талабалик чоғимиз Қўйлиқдан аэропортга кетаверишда, чап томонда жойлашган Хонобод қишлоғида истиқомат қиладиган Фатҳиддинлар хонадонига тез-тез меҳмонга бориб турардик. Кейинчалик мен “Ёшлик” журналига ишга таклиф қилинганимда Фатҳиддиннинг ажойиб дадаси Фазлиддин ота мени ўз уйларига рўйхатга киритиб қўяди. Мана, 31 йилдан буён ўша хонадонда учётда тураман. Бу орада отамиз вафот этдилар, жойлари жаннатда бўлсин. У киши ўтган асрнинг ўттизинчи йилларида Бойсун туманида ўқитувчилик қилган, маълум муддат райОНО тизимида ҳам фаолият кўрсатган. Мен Бойсун туманида чоп этилган “Ғалла фронти” газетаси тахламларини титкилаб Фазлиддин ота Муҳиддинов ёзган методика масалаларига бағишланган айрим мақолаларини топганман ва у киши тўғрисида ёзганим “Юрак чандиқлари” номли китобга киритганман. Лекин менга қилган яхшиликларига миннатдорчилик рамзи сифатида ёзилган китобим ҳамон чоп этилмади. Ваҳоланки, Фазлиддин ота ҳар қандай китобга Бош қаҳрамон бўлишга арзийдиган зиёли зот эдилар. Биз курсдошимиз хонадонига келганимизда отахон бизга ўзларининг бошларидан кечган воқеаларни кўп марта гапириб берганлар. Хусусан, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон, Усмон Носир, Абдулла Қодирий тўғрисидаги жонли ҳикояларни илк бора отамиздан эшитган эдик. Ўқитувчиларнинг малакасини ошириш курсларида Фитрат домла дарс берган эканлар; 30-йилларнинг бошларида Фазлиддин ота Фитрат домланинг маърузаларини эшитганлар. Фитрат Бухоро шевасида гапирар экан...

Мухбир. – Кечирасиз, Набижон ака, менга шерикчиликда ёзилаётган китоб тўғрисида гапириб бермоқчи эдингиз. Мабодо гапингизни йўқотиб қўймадингизми, ишқилиб?

Набижон Боқий. – Йўқ, калавамнинг учини ушлаб турибман. Гапни узоқдан бошлаётганим, Хуршид Бек, Сизни ажаблантирмасин. Чунки буюртма китобни айнан Фатҳиддин Муҳиддинов билан ҳамкорликда ёзяпмиз. Буюртмани Фатҳиддин олган, мени эса шерикчиликка таклиф қилган. Боя эслатганимдек, илгари ҳам бир марта шерикчиликда битта китоб ёзганман.

Мухбир. – Қайси китобни назар тутяпсиз?

Набижон Боқий. – Машҳур ҳофиз Фахриддин Умаров тўғрисидаги “Мени ёд эт” номли китоб Ҳожиакбар Ҳамидов билан бирга ёзилган. Ҳожиакбар ака асосан маълумот тўплаб берган, китобни чоп этиш учун ҳомий топган.

Мухбир. – Фатҳиддин ака ҳам ўшанақа ишлар билан шуғулландими? Ф. Муҳиддинов илгари нечта китоб ёзган?

Набижон Боқий. – Фатҳиддин илгари китоб ёзмаган. Лекин “Тошкент ҳақиқати” газетасига раҳбарлик қилган. Журналистика соҳасида раҳбар бўлган ходимлар, одатда, ижодни йиғиштириб қўяди. Фатҳиддин эса ора-орада “Халқ сўзи”да буюртма мақолалар эълон қилганидан хабарим бор. Айрим мақолаларини “Тошкент ҳақиқати” таҳририятида сайқал ишларига қарашиб юборганман.. Бу гал эса биргаликда хотира китоби ёзмоқчи бўлдик. Китоб ёзилди, учта варианти бор. Нима учундир биринчи варианти китоб қаҳрамонига узоқ йиллар шофёрлик қилган Ҳоживойга маъқул тушмайди. Кейин иккинчи варианти тайёрланади. Иккинчи варианти тайёр бўлгач, учинчи варианти бошлаб юборилади. Қарасам, буюртма китоб роса чувалашиб, ҳали-вери поёнига етмайдиган кўринади. “Қўйинг, қурилишлар тўғрисида очерк ёзмоқчиман”, деб изн сўрадим. “Бўпти, мен сизни китобга “муҳаррир” этиб қўяман”, деб марҳамат кўрсатди шерик. Ёзёвондагит Бўтқачи қишлоғига бориб, ёши улуғ инсонлар билан суҳбатлашиб Қирғизбой ота тўғрисида фақат яхши гаплар эшитдим. Ўзим одамларга яхшилик қилган отанинг фарзандлари ҳам эзгуликка яқин юради деган хулосага келдим ва “Яхшилик излаган инсон” китобининг яратилишига қўлимдан келган ҳиссани қўшдим. Майли, мен “муҳаррир” бўлишга қарши эмасман, дедим. Ростдан ҳам мени бошқа ишларим кўп. Хусусан, “Қирқ йиллик қасос”, “Сардор”, “Миллий қаҳрамон” (Мустафо Қримўғлига бағишланган) романларим қоралама ҳолатида турибди. Устидан таҳрир қилиниши лозим. Бу ёқда буюртма китоб чўзилиб ётаверса, ижодий иш билан жиддий шуғулланиб бўлмайди. Бу ҳақда ошнамизни кўп бора огоҳлантирдим. Кейин билсам, андишанинг оти қўрқоқ бўлар экан. Начора.

Мухбир. – Энди нима бўлади?

Набижон Боқий. – Ҳеч нарса бўлмайди. Шерикли ошни ит ҳам татимас экан. Бунга ўзим амин бўлдим.

Мухбир. – Бойсунда Иосиф Сталин ёнида суратга тушаётиб, қонхўр диктатордан мадад сўрагандек бўлган эдингиз, сизни ҳазиллашяпти деб ўйлаган эдим.

Набижон Боқий. – Ўзим ҳам ҳазил деб юрдим. Қиёматнинг охири бўлиши мумкиндир-у, ўзи нима ёзишни, қандай ёзишни билмайдиган одам китобга қачон охирги нуқта қўйишни тасаввур ҳам қила олмас экан.

Мухбир. – Буюртма китобдан “Мавлоно кимдир?” номли бобни Хуршид Даврон ўз сайтида эълон қилди, шекилли?

Набижон Боқий. – Ҳа, эълон қилган. Бошқа бобларини ҳам эълон қилса керак.

Мухбир. – Китобнинг номи нима?

Набижон Боқий. – “Яхшилик излаган инсон”.

Мухбир. – Номини ким қўйган?

Набижон Боқий. – Ўзим қўйдим.

Мухбир. – Ишларинг намунча чўзилиб кетди?

Набижон Боқий. – Китоб қандай ёзилишини тасаввур қилолмайдиган одам аравакашнинг гапига ҳам ишониб кетаверар экан. Бир нарса аниқки, қандайдир жиҳатдан ўзига боғлиқ эканини билиб, иши тушган одамни хўрлашни, ялинтиришни яхши кўрадиган шерикдан иложи борича тезроқ халос бўлиш керак. Шакаргуфтор одамлар нима учундир сендан қарздор бўлган шогирдларингни ҳам сенга ёмон кўрсатишга ҳаракат қилар экан: “Нима учун андоқ қилмайди? Нима учун мандоқ қилмайди? Ахир сиз улар учун андоқ қилгансиз-ку!..” Қизиқ, менинг биров билан муносабатим нега уни қайғуга солибди деб ҳайрон бўлган эдим.

Мухбир. – Энди нима қилмоқчисиз?

Набижон Боқий. – Муносабатимизни 1978 йилдан олдинга ҳолатига кўчирмоқчиман.

Мухбир. – 1978 йилдан олдин муносабатингиз қандай бўлган?

Набижон Боқий. – Биз бир-биримизни танимас эдик, ҳеч қандай муносабатимиз йўқ эди. Ҳар ким ўз йўлидан кетади.

Мухбир. – Демак, шоир “ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин!” деб тўғри айтган экан-да.

Набижон Боқий. – Мен сиз назарда тутган шоирнинг мухлиси эмасман, менинг ўз сиғинар мозорларим бор... Айтмоқчи, Эшқобил Деновда зўр шеър ўқиди. Айниқса, нақорати хотирамга муҳрланиб қолди: “Туркистон пирлари ётган мозорлар”. Шеърнинг тўртинчи қатори қайтарилиб келаверса “нақорат” дейиладими? Ёки бошқа номи борми?

Мухбир. – Сиз “Ишкалак” деб лақаб қўйган шоир укангиз шеърнинг қайтариқли тўртинчи қатори нима дейилишини яхши билса керак.

Набижон Боқий. – Яхши, Хуршид, нима дейилишини ўша тирмизакдан сўраб кўринг... Мабодо сизлар ҳам шерикчилик қилиб бирорта китоб ёзмоқчи эмасмисизлар, ишқилиб?

Мухбир. – Худо сақласин!

Набижон Боқий. – Шайтон йўлдан ураман деса, одам ўттиз йилгача саробни улкан тоғ деб ўйлаши мумкин экан. Яхшиямки, ўша тоғга суянадиган даражада муҳтож бўлмадим. Акс ҳолда ҳозир тоғга суянаман деб жаҳаннамга қулаб тушган бўлармидим, худо билади.

Мухбир. – Қизиқарли суҳбатингиз учун чўх ташаккур.

Набижон Боқий. – Пажалиска.

Суҳбатдош Хуршид Бек Найнаво,

Термиз–Денов–Олтинсой–Бойсун–Термиз