134. Эртакдек бир оқшом

Қувончим ичимга сиғмайди. Қорли тоғлар чўққисига чиқиб қичқиргим келади. Ям-яшил адирларда чирпирак бўлиб рақс тушсам дейман.

Ичимга қувончим сиғмайди.

Ҳали билагимда кучим бор.

Уч-тўрт йил олдин шахсий гвардиямда хизмат қиладиган, бўйи энг камида биру саксон (1,8 м.) бўлган йигитларни сафга тизиб қўйиб бир-иккитасини даст кўтариб, турган жойимда уч-тўрт бора ўз атрофимда айлантириб ўрнига қўяр эдим. Аксарият йигитлар муттасил жисмоний тарбия билан шуғулланарди, чайир бўп кетишган. Ортиқча ёғ йўқ баданда. Лекин суяк ҳам оғир бўлади. Тўқсон-тўқсон беш кило тош босарди, азаматлар! Кучимни кўз-кўзлаш учун йигитлардан бирортасини кўтаришга кўтариб тўрт марта айлантириб жойига қўярдим-у, лекин бир-икки ҳафтагача белимда санчиқ пайдо бўларди. Кучимни кўз-кўзлашни бас қилдим. Ёши етмишдан ўтган чол бундан буёғига кўрпасига қараб оёқ узатгани маъқул, шекилли. Энди барибир қирқ яшарлик қирчиллама чоғларим қайтиб келмайди.

Халқаро инсон ҳақларини ҳимоя қиладиган ташкилотларнинг ҳисоботларига баъзан кўзим тушиб қолса, бирдан қон босимим кўтарилиб кетади: “Юртменистон андоқ, Юртменбошиси мандоқ! Демократия йўқ, матбуот эркин эмас, фақат “чўнтак” партиялари бир-бирини танқид қилади, холос. Вояга етмаган болалар эксплуатация қилинади...”

Йилда икки марта республикамиз бўйлаб сафар қиламан. Телевидение ходимлари олдиндан ҳозирлаб қўйилади. Савол-жавоблар ҳам репетиция қилинган бўлади. Пахтазордами ёки шинам шийпончадами телеэкран қаршисида, оёқларимни елка кенглигида очиб, қўлларимни тез-тез ҳаракатлантириб нуқта-вергулсиз гапира бошлайман. Ён атрофимда турган одамлар оғзимдан чиқкан гапни қўлларидаги дафтарга қайд этиб боради; агар кимдир конспект қилмаса, имо қилган заҳотим адютантим уни бир четга тортиб чиқариб оч биқинига дуп-дуп уриб, яна жойига келтириб қўяди. Калтак билан айиқни ҳам тарбиялаш мумкин; мушт еб қайтган азамат бошини кўтармасдан ёза бошлайди. Ман уни жўрттага кузатиб тураман, бошини кўтарса кўз кўзга тушади; кулимсираб кўз қисиб қўяман, у ҳам кулимсирайди – шу пайтгача адютантим ўзбошимчалик билан муштумзўрлик қилди деб ўйлаётган бўлса, кўзимди қисиб қўйганимдан сўнг каминанинг буйруғи бўйича “тарбиявий соат” ўтказилганига амин бўлади. Шунақа. Одамларни яхши гап билан бир нарсага ўргатиб бўлмаса, куч ишлатиш йўли билан бирпасда мулла қип қўйиш мумкин.

Шу тобда эски хотинимга янги уйланган кезларим эсимга тушиб қолди. Ёш эканман, бутун вужудим шаҳватга тўлиб-тошиб кетган бўлса керак-да, қоронғи тушишини сабрсизлик билан кутар эдим. Қоронғи тушган заҳоти апил-тапил ювиниб, дарҳол чироқни ўчирардим. Чироқни ўчирардиму келинчакни кўрпанинг остига тортқилаб опкириб кетардим. Биғиллатиб, у ёқ-бу ёғидан ўпардим, лабларидан тишлаб-тишлаб олардим. Сўнгра икковимиз ҳам ҳолдан тойиб сулайиб қолардик. Бирпас мизғиб яна қимирлай бошлардим, келинчакни уйғотиб олардим. Яна бошлардим. Баъзи кечалари беш-олти марта ишқий яқинлик қилардим. Ҳозир ўша ишларни ўзим қилганимга баъзан ишонгим келмайди. Ҳозирги келин-куёвлар чилласи чиққунча ҳар куни неча мартадан жимо қилишар экан? Ҳар ҳолда, камина ўрнатиб қўйган рекордни яқин орада ҳеч ким янгилай олмаса керак.

Оқшомнинг ўзи эртакка ўхшарди. Энди олисларда қолиб кетган эртакдек бир оқшомни соғинаман.

Миллий байрамни атайлаб оқшомга кўчирдим. Оқшом чоғи одамлар хийла сипо тортиб, бир-бирига меҳр кўргизишга мойил бўп қолади. Байрам репертуарини қайта-қайта кўздан кечириб, ора-орасига рақсбоп куй-қўшиқларни қўшиб қўяман. Ора-орага қўшаман. Подряд рақсбоп куй-қўшиқлар кетиб қолса, одам чарчайди. Ора-орада бўп турса, бемалол нафас ростлаб олишга улгураман. Одатда, байрам тантанаси чоғида икки марта ўрнимдан туриб майдончага чиқаман-да рақс тушаман. Аммо, 20 йиллик тантанасида ўзимни тутиб тура олмадим; беш марта чирпирак бўлиб ўйинга тушдим. Қувончим ичимга сиғмаётганини бутун дунёга кўрсатиб қўйишим керак эди. Зеро, байрам шодиёнаси телевидение орқали бутун дунёга тўғридан-тўғри узатилаётганини яхши билардим. Шу боис қайта-айта рақс тушдим. “Андижон полкаси”га ўйнадим, “Хоразм лазгиси”га ўйнадим. Бу икки вилоят билан алоҳида ҳисоб-китобим бор: илк бора мамлакатимизда президентлик сайлови ўтказилганда ўша вилоятларда аҳолининг асосий қисми алтернатив номзод учун овоз берган. Тўғри, сайлов участкаларида натижалар мақсадга мувофиқ тарзда ўзгартирилган. Бироқ, аслида натижа қандай бўлганини битта ўзим биламан, битта сайлов комиссиясининг маддоҳ Ғафур Ғуломнинг куёви бўлмиш раиси биларди (у ҳам ўлиб кетди, худо раҳмат қилсин). Икки вилоятга алоҳида эътибор беришимнинг жиддий сабаби бор.

Байрамдан кейин Қаламкаш: “Андак меъёрдан чиқилди, шекилли”, деди кулимсираб. “Қўявер, Дўст, қирқ йилда бир марта эшакўйин бўлади! Йигирма йил ҳам тор доирада эшакўйин ўтказишга арзийдиган сана”, дедим.

Қўлимга иккита варақни тутқазди.

– Нима экан?

–                         Мана, кўринг, Пароканд ҳали пихини ёрмаган жўжахўроз чоғларида ҳам юқорига таъзим бажо келтириб, тилёғламалик қилишга жуда уста бўлган, – деди Қаламкаш. – Ҳатто Абдулла Қодирий тўғрисида ҳикоя ёзганда ҳам пахта қўйишни асло эсидан чиқармаган...

Пароканднинг 1981 йилда ёзган ҳикоясидан олинган кўчирмага кўз ташладим:

“Манинг ҳақимда ким нима деса десин! – деди Қодирий тутақиб. – Лекин ман Маркс ва Лениннинг ҳароратли шогирдиман! Чунки ман Лениндан руҳ олиб, Марксдан илҳомландим”.

– Қодирий ростдан ҳам шунақа деганми ўзи?

– Деган-у, аммо бу гапни 1926 йилда қамалиб ётган пайтида терговчини чалғитиш учун айтади, – деди Қаламкаш. – Пароканд эса шу йўсин Ленин бобога суйкалиб, Маркс бобонинг соқолини силайди.

– Қодирийнинг гапини дастак қилиб коммунистик ҳукуматга пахта қўяди, шундайми?

– Тақсир...

– Ҳм-м... – деб кулдим. – Буниси нима экан? – деб қўлимда турган бошқа вараққа кўз югуртирдим.

– Пароканд Мирзо девонга ишга ўтганидан сўнг Абдулла Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романи асосида кўп қисмли видеофильм сценарийсини ёзиб берган экан. Романдан Анвар монологини ажратиб олиб Афзал Рафиқовга ўқитиб эфирга бердириб юборади.

–                         Хўш-хўш, – деб ўша монологни ичимда ўқий бошладим.

“Ўрдадаги тўкилиб турган гуноҳсиз қонлар, доим теваракдан эшитилиб турган оҳу зорлар манинг юрагимни эзади, тинчлигимни олади. Яна ман мирзабоши бўлиб қолсам, бу оҳу зорларнинг, тўкилган маъсум қонларнинг ичида билфеъл сузарман. Бу вақт манинг азобим бевосита бўлур. Балки бунда иштирок ҳам қилурман. Чунки ҳукмдорға яхши кўриниш учун кўп ишларни унинг истагича кўрсатиш, зулм пичоғини қайраб бериш – шу мансабда узоқ яшамоқнинг асосий шартидир. Лекин ман бундай виждонсизлик учун яратилмаган ўхшайман. Мадҳу сано, олқиш ва дуо замирига яширинган зулмдан фарёд, ҳақсизликдан дод маъноларига малҳам бўлиш, албатта, манинг қўлимдан келмас. Чунки юрт отаси бўлмиш соябонимиз виждон кенгашига қулоқ соладиган аҳмақлардан эмас”.

Варақни тўрт буклаб стол четига қўйдим. Қаламкашга синчиков назар солдим.

– Нима бўпти? – дедим. – Янглишмасам, Худоёрхон тўғрисида гап кетяпти.

– Тўғри, 1875 йилда фон Кауфманга ихтиёрий равишда таслим бўлиб, хазинани ҳам нест-нобуд қилмасдан ёвга топширган ношуд хон тўғрисида гап боряпти. Аммо сценарий муаллифи “хон” сўзини ўзгартириб “ҳукмдор” дейди, “соябони марҳамат” иборасини ўзгартириб “юрт отаси” дейди...

–                         Ҳукмдор билан юрт отаси, Дўст, Юртменбошига яқинроқ-да, шундайми?

– Шунақа деса ҳам бўлади, – деди Қаламкаш кулимсираб. – Ўша видеофильм ТВнинг биринчи дастури орқали яна қайтатдан намойиш этилишига қарши эмасмисиз?

– Ҳм-м... Ҳали шунақами? Пароканд бу даражада жасорат соҳиби деб асло ўйламаган эдим. Ўзингиз нима дейсиз, Дўст?

– Хўп дейиш керак, дастурда эълон қилинсин. Эфирга кетадиган куни видеофильм сақланадиган хонага ўт кетади. Шундай қилиб, бирйўла ўша зормондани эфирга узатмоқчи бўлган ТВ раиси “ўз вазифасига совуққонлик қилгани” учун вазифасидан четлаштирилади. Қалай?

– Маъқул, – дедим кулиб. – Бўпти, Иноят Махсум билан маслаҳатлашиб кўринг.

– Хўп, – деб ўрнидан туради Қаламкаш.

Анвар монологини қайта-қайта кўздан кечирдим. Совет ҳукумати Абдулла Қодирийни бекорга ўлдириб юбормаган экан.

Эртакдек бир оқшомда Қаламкашни қайта кашф этдим, Парокандни қайта кашф этдим, Қодирийни ҳам қайта кашф этдим.