69. Мингта бир тийинлик ва Нобел мукофоти

Эсимда, молия тизимида эндигина фаолиятимни бошлаган кезларим: “Кимки 1961 йилда Сиккахонада зарб этилган минг дона бир тийинликни тўплаб марказий банкка топширса, қўлига “ГАЗ-24” калитини бериб, енгил машинани миндириб юборишар эмиш!” деган гап тарқалган. Бу мишмишнинг чинми ёки ёлғон эканини, эҳтимол, раҳбарлар аниқ билган бўлса керак. Аммо оддий ходимлар ўша мишмишга чиппа-чин ишонади. Чунки “1961 йилда зарб этилган бир тийинлик чақа таркибига тўқсон фоиз олтин қўшилган экан”. Тўқсон фоиз олтин мингта бир тийинлик чақадан ажратиб олинса, 2700 грамм бўлар эди. Давлат аҳмақ эмас, салкам уч кило олтинга битта эмас, учта “ГАЗ-24” ҳадя этса ҳам ютқазмайди. Кичик ходимлар ўзаро тил бириктириб ҳар хил йўллар билан 1961 йилда зарб этилган бир тийинлик чақаларни битта “айиқ қўғирчоқ” ичига тўплашга киришдик. Ўчакишгандек, муомалада айнан 1961 йилда зарб этилган бир тийинлик чақа жуда кам учрарди. Дўкон ва ошхоналарда, автобусларда кассирлар ҳеч қачон бир тийинлик чақани қайтим ўрнида қайтармасди. Биз баъзан таниш-билишларимиздан бир сўм эвазига битта бир тийинликни сотиб олардик. “Айиқ” ичидаги чақалар сони беш юзтадан ошганда ман режалаштириш қўмитасига ишга ўтиб кетдим. “Айиқ” оғайниларим ихтиёрида қолди. Эски улфатлар аҳён-аҳён учрашиб қолардик, ўшанда қўлга киритилган бир тийинликни бериб: “Қанча бўлди?” деб сўрардим. “Ҳали анча бор”, деб мужмал жавоб қайтаришарди. Мужмал жавобни эшитиб кўнглимда гумон пайдо бўларди. Мишмишлар давом этаётган кезларда Москвага командировкага бордим. Бир куни ресторанда ичиб ўтириб Иван исмли тенгдошимдан: “Марказий банкда танишинг борми?” деб сўрадим. “Нимайди?” “Билмайсанми, ростдан ҳам 1961 йилда зарб этилган минг дона бир тийинликка битта “ГАЗ-24” бериладими?” Иван башарамга бирпас тикилиб ўтириб бирдан қаҳқаҳа отиб юборди: “Манга қара, ростдан ҳам давлат режалаштириш қўмитасида ишлаяпсанми?” деб савол берди. Қарасам, у мани расмона калака қиляпти. “Ҳазиллашдим, сани синаб кўрмоқчи бўлдим”, дедим кулиб. Командировкадан қайтиб келганимдан сўнг улфатларимга бир тийинлик чақа тўғрисида умуман гап очмай қўйдим. Улар енгил машинага шерик бўладиган битта ҳиссадордан қутулганига ич-ичдан суюниб юришди. Шундай қилиб, ман улфатларимдан узоқлашиб кетдим: улар мандан, ман улардан қутулдим.

Ҳамма уй-уйига, така-тўйига тарқалиб, ота-боболаримиз бир юзу ўттиз йилдан буён орзу қилган мустақилликка эришган кезларимиз гўё ўзимизни осмонда учиб юргандек ҳис этардик: олам-жаҳон пойимизда лойга қоришиб ётарди, биз нурдан яралган фаришталар даврасида юрардик. Дунё кўзимизга чароғон кўринарди.

Бир куни Калбош ҳузуримга кириб: “Мирзачўлдаги бақувват совхознинг ишчилари номзодингизни Нобел мукофотига тавсия этмоқчи бўляпти. Агар рухсат берсангиз, умумий мажлис қарорини чиқариб, қарорнинг бир нусхасини Чингиз Айтматов орқали Ослога бериб юборамиз”, деди. “Нега Ослога юбориш керак? Нобел мукофоти Стокголмда берилмайдими?” дедим. “Тинчлик соҳасидаги Нобел мукофоти Норвегия пойтахти Ослода берилар экан”. Ўша пайтлардаги ЮНЕСКО раиси Федерико Майор билан яхши таниш бўлиб қолган эдим. Дарҳол уни эсладим. “Бу ишга Чингиз Айтматовни аралаштириб ўтирмаймиз. Чунки унинг ўзи ҳам кўпдан буён Нобел мукофотидан умидвор бўлиб юрибди. Тўғри, у адабиёт соҳасида даъвогарлик қиляпти. Аммо барибир ғайирлиги келиши мумкин. Шу боис бошқа канални ишга соламиз. Бўпти, мажлис қарори ҳозирланаверсин, бу ёғини ўзим тўғрилайман”, дедим. “Хўп бўлади”, деб Калбош қўлимга битта ҳужжатни узатди. Қарасам, мани номзодим Нобел мукофотига кўрсатилаётган вилоят сув хўжалиги бошқармаси бошлиғини ишдан бўшатиб, ўрнига янгисини тайинлаш тўғрисидаги буйруқ лойиҳаси экан. Ноилож буйруқ тепасига “қарши эмасман” деб ёзиб, имзо чекиб бердим.

Совхоз ишчилари умумий мажлисда якдиллик билан мани Нобел мукофотига номзод этиб кўрсатди. Қарор нусхаси дарҳол рус, инглиз, француз, олмон тилларига малакали таржима қилинди ва Федерико Майор номига жўнатилди. Аммо ўша йили манга эмас, Тереза момога Нобел мукофоти берилди. Келаси йили Далай Лама Нобел мукофоти билан тақдирланди. Кейин салкам ўттиз йил қамалиб чиққан Нелсон Мандела ҳам ўша мукофотга лойиқ топилди. Ман бу мукофот ялангоёқларга берилар экан деб хулоса чиқардим ва ундан батамом умидимни уздим.

Куни кеча АҚШнинг янги президенти Барак Обамага Нобел мукофоти берилганини эшитиб эски дардим яна хуруж қилиб қолди. Ахир Барак сиёсат соҳасида ҳали этакчасини орқасига тугиб юрибди-ку! Қандай қилиб ёш болага тинчлик соҳасида Нобел мукофоти бериш мумкин? Боз устига, АҚШ глобал инқирозга учраб, бўғзигача қарзга ботиб ётган бўлса?! Глобал инқироздан мамлакатни четлатиб олиб ўтиб кетган тарихий шахс бу ёқда қолиб, дунёни жар ёқасига элтиб қўйган муттаҳам эъзозланадими? Ҳамон кўза синдирган азиз-у, сув келтирган хор экан-да!

Тишларимни ғижирлатиб ўтириб Барак Обамани юксак мукофот билан муборакбод этиб табрикнома юбордим. Сиёсат шунақа бўлади. Лўлининг эшагини суғориб, пулини олгин дейдилар.